تحلیل و بررسی ملاحظات سیاسی، دفاعی و امنیتی آمایش سرزمین در مناطق مرزی کشور (موردمطالعه: استان ایلام)

مقدمه

اصطلاح « آمایش سرزمین» از ریشه آمودن به معنای مهیاکردن، آراستن و آماده کردن گرفته‌شده است (معین،1387: 67). طبقه­بندی فعالیت­های انسان در یک نگاه کلی شامل فعالیت­های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و نظامی است. طبیعتاً فعالیت­های گوناگون و پیچیده­ی انسان در فضای جغرافیایی، نیازمند بسترســازی شایســته به‌منظور دست­یابی به حد بیشــینه­ بهره‌وری است. براین­اساس، آمایش سرزمین ارتباط میان انسان، فضا و فعالیت­های انسان را نظم می­دهد (آسایش،1375: 29). یکی از مهم­ترین ابعاد و ملاحظات آمایش سرزمین بعد دفاعی- امنیتی آن است؛ زیرا ضرورت­های دفاع نظامی و غیرنظامی مسائلی هستند که در جهان کنونی کلیه­ ابعاد زندگی را در برمی­گیرند و تنها به ایجاد فعالیت و اسکان در مناطق راهبردی محدود نمی­شوند (مؤمنی، 1381: 10). تجربه هشت سال دفاع مقدس نشان داده که بدون درنظرگرفتن ملاحظات دفاعی- امنیتی هرگونه آمایش فضایی جمعیت و فعالیت در واحد ملی فاقد اثربخشی معنادار در شرایط بحرانی به­ویژه وقوع جنگ و سایر آسیب­های امنیتی خواهد بود. مسلماً روند توسعه پایدار هر کشور و سرزمینی در معرض انواع تهدیدات و خطرات قرار می­گیرد که حرکت توسعه در آن کشور یا سرزمین را دچار اختلال، ناهماهنگی، مشکلات و بحران‌ می‌سازد؛ بنابراین، چنین موانع و تهدیدهایی را باید شناخت و نسبت به رفع مخاطرات و یا کاهش آن‌ها اقدام کرد (پورموسی، 1386: 21). نزدیک به نیم‌قرن از اجرای طرح­های مختلف آمایش سرزمینی در ایران سپری‌شده است. در این مدت نتایج طرح­ها با ناکامی­ها و موفقیت­هایی روبه‌رو بوده است. تاکنون در طرح‌های مختلف آمایش دیدگاه­ها عمدتاً بر امر توسعه تأکید داشته و به ملاحظات دفاعی- امنیتی جهت دفاع سرزمینی و حفاظت از مراکز جمعیتی، تأسیسات و امکانات حساس و حیاتی توجه نشده است (رزقانی و واعظی، 1389: 71). به همین دلیل بوده است که از برنامه­ سوم توسعه­ی جمهوری اسلامی ایران، ملاحظات دفاعی – امنیتی در سرلوحه­ی برنامه آمایش سرزمینی قرارگرفته است (رهنمایی،1381: 72). رعایت ملاحظات دفاعی – امنیتی در طرح­های آمایشی تابع متغیرهای متعددی است که باید در این‌گونه طرح­ها موردتوجه قرار گیرند. اهم این متغیرها عبارت‌اند از: نوع و سطح تهدیدات نظامی و امنیتی متوجه منطقه­ی موردنظر، موقعیت جغرافیایی منطقه موردنظر، شناسایی مهم­ترین مناطق مورد­تهدید و سرانجام ارائه راهکارهای مناسب با نوع تهدیدات و شرایط خاص منطقه (پورموسوی،1386: 12).

دراین‌بین مناطق مرزی کشورها از اهمیت ویژه­ای برخوردار هستند. مرزها و مناطق میان­مرزی همواره موضوع موردبحث بسیاری از مطالعات بوده‌اند. مرزها هم بر روی زمین و هم بر روی نقشه حدود قانونی و قلمرو قدرت کشورها را مشخص می‌کنند. در طول خطوط مرزی، کشورها تعامل فیزیکی با همسایگانشان دارند. مرزها اغلب منبع برخورد و اصطکاک بین کشورها بوده و نواحی که مرزها در آن قرار دارند اغلب به‌طور عمیقی به‌وسیله حضور آن‌ها تحت تأثیر قرار می‌گیرند (Glassner and Fahrer, 2004: 72). درواقع یکی از مناطق مرزی مهم و حساس خاورمیانه که به‌ویژه در سال­های پس از انقلاب اسلامی دستخوش حوادث گوناگونی در ابعاد نظامی، سیاسی، امنیتی و ... بوده است، مناطق مرزی ایران با کشورهای همسایه می­باشد. در طول تاریخ، نه‌تنها وسعت و شکل جغرافیایی ایران پیوسته دچار تحول شده است، بلکه مرزهای سیاسی این کشور نیز کم‌وبیش دستخوش تغییر و تحول شده­اند، طول مرزهای بین‌المللی ایران در حال حاضر حدود 7816 کیلومتر است (اردستانی و همکاران،1378). با 15 کشور همسایه (یکی از پرتعدادترین کشورهای همسایه) با جغرافیای متنوع طبیعی و انسانی که این مناطق را از مناطق هم‌جوار جدا می­سازد (عندلیب،1379). قسمت­هایی از مناطق مرزی ایران از دیرباز به‌عنوان یکی از ناامن­ترین مناطق به­شمار می­رفته است، چنانچه وجود تهدیدات دائمی نظامی علیه تمامیت ارضی توسط برخی از کشورهای همسایه، ترددهای غیرقانونی اتباع مهاجر، گروه­های معاند و قاچاقچیان در کنار توسعه‌نیافتگی، مناطق مرزی را به‌عنوان یکی از نقاط بحران‌خیز و آسیب‌پذیر­ کشور مبدل ساخته است. مشکلات یادشده‌ فوق، دولت­های ایران در قبل و به‌ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی را وادار به چاره­اندیشـــی و ارائه راه­حل­های گوناگون نموده است. ازآنجاکه تنوع مناطق مرزی در این کشور فراوان است، به این جهت این راه‌حل‌ها نتوانسته است به‌صورت یکپارچه درکل مناطق یادشده به نتیجه و موفقیت کامل دست یابد، لیکن تجارب ارزنده­ای را به دست آورده است (طحانی،1393: 30)؛ بنابراین اگر امنیت انسان و فعالیت‌هایش که در چارچوب برنامه‌های آمایش سرزمین و مکان­گزینی مناسب مطرح می‌شود. در برنامه‌های کشور موردتوجه اساسی واقع نشود ناپایداری و بی‌ثباتی، اصلی‌ترین خطر، تهدید فیزیکی و عملکردی فضا خواهد بود؛ بنابراین اهمیت رعایت ملاحظات دفاعی – امنیتی در طرح‌های توسعه‌ای کشور بیش‌ازپیش نمایان می‌شود. استان ایلام به‌عنوان یکی از مناطق مرزی حساس کشور که در هم‌جواری با مناطق شیعه­نشین کشور عراق قرار دارد، ۴۳۰ کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق دارد یعنی بیش از یک‌سوم مرز مشترک ایران و عراق که ۱۲۰۰ کیلومتر است در این استان واقع‌شده است. این استان در طی دفاع مقدس یکی از مناطق درگیر جنگ بوده است و در همین دوران شاهد رشادت­ها و قهرمانی­های فراوان در دفاع از خاک کشور در استان ایلام بوده­ایم؛ بنابراین با توجه به مسائل مطرح‌شده می­توان سؤال اصلی پژوهش را این‌گونه مطرح کرد:

مهم­ترین تهدیدات محیطی، اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی- نظامی استان مرزی ایلام کدم‌اند؟

ادبیات نظری

آمایش سرزمین: برنامه­ریزی فضایی یا آمایش سرزمین به آن دسته از برنامه­ریزی­ها گفته می‌شود که ناظر بر عمران، حفاظت فضا یا سرزمین (سرزمین معادل یک کشور، یک منطقه و یا حتی اخیراً یک قاره می­باشد) هستند. برخورد با این‌گونه برنامه­ریزی­ها در عرصه جهان و نه حتی در ایران یکسان نبوده است. برخی از آن‌ها به مباحث اقتصادی و اجتماعی مناطق و نواحی تأکید می­ورزند و برخی دیگر بیشــتر به مسائل کالبدی و زیست­محیطی سرزمین می­پردازند (توفیق،1384: 1).

دفاع: هرگونه اقدامی است که فضای توسعه استان را در برابر انواع تهدیدات داخلی و خارجی قابل دفاع سازد. گرچه این معنی و مفهوم منحصر به دفاع نظامی نیست اما دفاع نظامی عمده­ترین انواع دفاع در برابر خطرات و تهدیدات متوجه توسعه به­حساب می­آید. دفاع بر دو نوع است: یا عامل که توسط نیروهای نظامی صورت می‌گیرد و یا غیرعامل که با تدابیری مانند تدابیر پدافند غیرعامل و دفاع مدنی به­منظور مقابله با تهدیدات احتمالی و کاهش خطرات بالقوه صورت می‌گیرد. پدافند غیرعامل ممکن است به­صورت طراحی فضاهای قابل دفاع و یا درنظرگرفتن تدابیری است که آسیب­پذیری فضاهای توسعه استان را در برابر تهدیدات کاهش ­می‌دهد (مرکز ملی آمایش سرزمین،1383).

خطر: خطر هنگامی تحقق می­یابد که دایره تهدیدات بر دایره آسیب­پذیری به­صورت جزئی یا کلی منطبق شود. در این مفهوم و در برنامه­ریزی آمایش استان اگر به تهدیدات توجه نشود و یا آسیب­پذیری­های توسعه فضای استان موردمطالعه و شناسایی قرار نگیرند ممکن است تهدیدات متوجه نقاط آسیب­پذیر فضاهای توسعه استان شود و روند توسعه آن را با خطر و خسارت مواجه سازد. این خطر ممکن است ایجاد ناامنی کرده و فرایند توسعه استان را دچار اختلال سازد (علی­پور و همکاران، 1395: 5).

امینت پایدار: طرح مفهوم امنیت پایدار متضمن یک مفهوم نو در مباحث امنیتی است (عباس­زاده و کرمی،1390: 32). پایداری مفهوم تازه­ای است که به­ویژه درروند تحولات جهانی در سه دهه گذشته و براثر بیم­ها و امیدهای نو طرح­شده و گسترش­یافته و با اقبال روبه­رو شده است. امنیت پایدار مسـتلزم توجه به‌تمامی وجوه امنـیت است. به سبب ظرفیت­های گردآمده در امنیت پایدار باوجود پیشینه کوتاه آن این مفهوم در پهنه­های گوناگون به­ویژه در موضوع توسعه در سطح جهان و در محافل گوناگون بسیار موردتوجه قرارگرفته است. پایداری و مفاهیم ترکیبی آن مانند امنیت پایدار ناظر بر درک جامعی است که بر پایه آن به همه عوامل مؤثر سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و امنیتی در کنار یکدیگر و در تعامل با یکدیگر توجه می‌شود (نصیری، 1384: 82).

تهدیدهای اقتصادی استان: شامل تهدیدهایی می‌شود که به هر نوعی به اقتصاد استان آسیب می‌رسانند. این تهدیدات ماهیتی اقتصادی دارند مانند ضعف فناوری، ناتوانی در رقابت در بازارهای داخلی و خارجی، خروج سرمایه و مانند آن.

تهدیدهای اجتماعی: عدم تطابق و رشد ناهماهنگ عناصر مادی و غیرمادی فرهنگ در جوامع در حال گذار موانع و مشکلاتی را در سازگاری اجتماعی به­وجود آورده است. در چنین جوامعی افراد به‌سختی و به‌زحمت می‌توانند خود را با محیط سازگار و با تغییرات و دگرگونی­های تــازه و ســریع همراه کنند. لذا، از این حیث دارای تداخل­های فرهنـگی، بی­هنجاری و ناهنجاری کشاکش­های مختلف اجتماعی، ازخودبیگانگی و در سطح وسیع­تر بی‌سازمانی و ازهم­گسیختگی اجتماعی هستند. این بی­نظمی­ها و بی‌سامانی‌های منجر به عدم تعادل و ثبات اجتماعی در مقاطع مختـلف زمانی، افزایش آســیب­پذیری­ها و تحمیل بحران­های مختلف اجتماعی شده است که در صورت عدم توجه و برنامه­های صــحیح می­تواند نه­تنها امنیت ملی - اجتماعی که امنیت وجودی و هستی شناختی آن‌ها را با تهدیدی جدی مواجه کند (یزدانی و صادقی، 1389: 55).

تهدیدهای فرهنگی: شامل تهدیدهایی است که در تضاد با فرهنگ ملی و وحدت فرهنگی کشور عمل کند. ترویج تفکرات تروریستی، افکار واگرایانه و گرایش‌های ضد توسعه‌ای و یا تفکراتی که بخشی از جامعه به دلایلی اعم از قومی، مذهبی یا جنسی از روند توسعه و مشارکت در آن بازدارد. تبعیض نسبت به قوم، مذهب یا زنان می‌تواند جزو این تهدیدات به­حساب آید (مرکز ملی آمایش سرزمین، 1383).

تهدیدهای سیاسی: تهدیدهای سیاسی با گزاره­های متفاوت از فضای اجتماعی تعریف و تشخیص داده می‌شود. یک پدیده اجتماعی در مقتضیات زمانی و مکانی ممکن است تحول پیدا کرده و به­صورت فرصت و یا تهدید تجلی نماید. براین­اساس هر پدیده سیاسی در ابتدا به­صورت پدیده اجتماعی است که ممکن است به­صورت امنیتی یا غیرامنیتی ظهور نماید که فرایند امنیتی شدن آن به نگرش دست­اندرکاران بستگی دارد. چه‌بسا حساسیت بیش­ازحد بر روی یک پدیده آن را یک تهدید جدی تلقی نماید و مدیریت صحیح مدیران نیز می­تواند یک پدیده را به حوزه غیرامنیتی هدایت نموده و آن را به فرصت تبدیل نماید (افتخاری، 1385: 5-30). منظور از تهدید سیاسی هر تهدیدی است که بدون درنظرگرفتن منبع آن امنیت ملی کشورها را ازلحاظ سیاسی با خطر مواجه می­سازد. تهدید مخاطره­­ای مهم برای بازیگران سیاسی است که شناخت موضوعات مرتبط با آن نقش مهمی در اداره حکومت دارد (رفعتی و ملکی،1392: 1).

تهدیدات نظامی: تهدیدهای نظامی شامل تهدیدهایی است که به‌طور عمده به­وسیله دشمن خارجی با استفاده ­از ابزار و آلات نظامی متوجه منطقه موردنظر می‌شود. کارشناسان مربوطه حمله نظامی و بمباران مراکز مهم نظامی، اقتصادی، جمعیتی و زیرساخت­های حیاتی و حساس شهرها را بارزترین مصادیق تهدیدهای نظامی دانسته­اند (افتخاری، 1383: 57).

پایه­های نظری آمایش مناطق مرزی: چارچوب نظری توسعه مناطق مرزی، در کل، چارچوب توسعه منطقه­ای است. ازآنجایی‌که مناطق مرزی با مناطق مرکزی متفاوت است، این چارچوب نظری بر تفسیر پدیده عدم تعادل منطقه­ای میان مناطق مرزی و مناطق مرکزی استوار است. اصولاً تمام نظریه­های مربوط به توسعه منطقه­ای بر پایه پدیده عدم تعادل منطقه­ای به‌عنوان محور بحث‌هایشان می‌چرخند. این نظریه­ها یا پدیده عدم تعادل منطقه­ای را تفسیر می‌کند و یا برای رفع آن، راه‌حل ارائه می‌دهد. ازآنجایی‌که عدم تعادل منطقه­ای میان مناطق مرزی و مناطق مرکزی مشهود و شاخص است، پایه­های نظری آمایش مناطق مرزی بر نظریه­های توسعه منطقه­ای مستقر می‌شود. مشوق­های اقتصادی توسعه، که کمک­های مالی توسعه منطقه­ای نماد آن در دهه 1980 بود، تاکنون مهم‌ترین ابزار سیاست‌گذاری بوده است (کالینگورس، 1387: 84).

مهم‌ترین پایه­های نظری توسعه منطقه­ای که در آمایش مناطق مرزی تاکنون مورداستفاده قرارگرفته، متکی بر نظریه­های مکان مرکزی[1] والتر کریستالر^[2]، نظریه قطب رشد[3] پیه رو^[4]، نظریه مرکز - پیرامون[5] جان فریدمن^[6] و نظریه بازگشــت تمرکز بوده است. گرچه این نظریه­ها به­صورت مستقیم به‌منظور مناطق مرزی نپرداختند، اما دیدگاه­هایی نظری در رابطه با پدیده عدم تعادل منطقه­ای را مطرح ساختند که بر نظریه­ها و دیدگاه­های نظری مناطق مرزی تأثیرگذار بوده است (عندلیب و مطوف،1388: 63-62).

نگرش‌های حاکم در رابطه با توسعه و امنیت مرزی: تجربیات کشورهای درحال‌توسعه در سه دهه اخیر نشان می­دهد که توسعه مبادلات مرزی در قالب­های مقررات و قوانین حقوقی می­تواند محرک خوبی برای افزایش مبادلات کالا به‌صورت رسمی و جهت­دهی تجارت به سمت مزیت­های نسبی، گسترش همکاری­های همه‌جانبه بین مناطق آزاد، توسعه بازارچه­های مرزی بین منطقه­ای، ایجاد سودهای تجاری، کاهش قیمت کالاها، همگرایی میان عرضه و تقاضا و ایجاد درآمد، اشتغال و امنیت برای مرزنشینان گردد (محمودی،1384: 108 و 107). به­سخن دیگر توسعه‌یافتگی اقتصادی مناطق مرزی و رفاه نسبی در این مناطق می­تواند موجبات کاهش برخی از مشکلات مرزی از قبیل قاچاق کالا، مواد مخدر، سرقت و... را فراهم کرده و از تخلیه جمعیتی مناطق مرزی جلوگیری کند (محمدپور،1381: 4). بر اساس تحقیقات انجام‌شده، امنیت و توسعه در مناطق مرزی با ضریب همبستگی بالا دارای رابطه­ی مستقیم و دوسویه با یکدیگر می­باشند. به‌این‌ترتیب مناطق دارای شاخص­های بالای توسعه از ضرایب امنیتی بالاتری نسبت به مناطق توسعه‌نیافته‌تر برخوردارند (عندلیب،1380: 196).

مسائل و مشکلات مناطق مرزی ایران: خصوصیات و ویژگی­های مرز مشترک ایران با کشورهای هم‌جوار باعث بروز مسائل و مشکلات فراوان و متنوعی شده است که به عمده­ترین آن‌ها به‌صورت عوامل تهدیدزای توسعه و امنیت و مؤثر در طرح آمایش دفاعی این مناطق اشاره می‌شود (طحانی،1393):

فقر و محرومیت شدید مردم مرزنشین که زمینه­های ناامنی، آلودگی به قاچاق و... را فراهم سازد؛

تحمیل هزینه­های سنگین در ایجاد امنیت مناطق مرزی توأم با بروز مشکلات اجرایی و تلفات جانی و کاهش قدرت کنترل امنیت این مناطق؛

پخش ناامنی از طریق مهاجرین غیرقانونی، پناهندگان، قاچاقچیان مواد مخدر، اشرار و گروه­های معاند؛

به­وجودآمدن شکاف­های اجتماعی و تبعیضات قومی و فرهنگی در برخی از این مناطق؛

فقدان نظام تصمیم­گیری منسجم، هماهنگ و کارآمد در مناطق مرزی که باعث بروز مشکلات زیادی در توسعه و دفاع این مناطق شده است.

روش تحقیق

پژوهش حاضر بر اساس هدف کاربردی و از نوع تحقیقات شناختی محسوب می‌شود. برای انجام پژوهش از روش توصیفی- تحلیلی بهره گرفته‌شده است. جمع‌آوری داده‌ها به‌صورت کتابخانه‌ای و اسنادی و از طریق آمار و اطلاعات سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1390 و همچنین سالنامه‌های آماری 1394 سایر طرح­های توسعه استان ایلام صورت گرفته است. جامعه آماری شامل هشت شهرستان استان ایلام (ایلام، آبدانان، ایوان، شیروان و چرداول، دره شهر، دهلران، ملکشاهی و مهران) می‌باشد^[7]. در انجام پژوهش حاضر از روش­های کمی و کیفی برای تحلیل داده­ها استفاده ‌شده است. برای برآورد خطر زمین­لرزه روش تعینی و احتمالاتی در استان ایلام انتخاب شد و پهنه­بندی گستره خطر زمین­لرزه به این روش­ها به انجام می­رسد. در پهنه­بندی مناطق ســـیل­خیز با استفاده از داده­های طبقه­بندی پوشش گیاهی، شیب و زمین‌شناسی تهیه‌شده‌اند و روی‌هم قرار داده می­شوند و نقشه خطرپذیری[8] سیل تعیین می‌شود. متعاقب این کار برای تهیه لایه پهنه­بندی سیل­خیزی حوضه، بر اساس مطالعات و تجربیات به‌دست‌آمده و مشخصات منطقه­ای محل موردمطالعه و نظریات کارشناسی در محیط GIS طبقه‌بندی‌شده‌اند. برای شناسایی مناطق بحرانی استان نسبت به فرسایش بادی و حرکت ماسه­های روان از روش منشاء­یابی تپه­های ماسه­ای در ایران (اختصاصی - احمدی) استفاده گردید. در این روش اغلب عوامل مؤثر در شناسایی نقاط برداشت در نظر گرفته‌شده و با یک‌روند منظم و گام­به­گام مناطق برداشت، حمل و رسوب‌گذاری تپه­های ماسه­ای تعیین می­گردد. همچنین برای بررسی تهدیدات اقتصادی، اجتماعی – فرهنگی، سیاسی و نظامی – امنیتی از واکاوی داده­ها و اسناد تاریخی بهره گرفته‌شده و با استفاده از نرم‌افزار Arc GIS نقشه­های فضایی و سطح‌بندی تهیه‌شده است.

استان ایلام در جنوب غربی ایران با مساحت 19044 کیلومترمربع که حدود 4/1 درصد از مساحت کشور را تشکیل می‌دهد، در غرب کشور بین 45 درجه و 45 دقیقه تا 48 درجه و 10 دقیقه طول شرقی و 3 درجه و 58 دقیقه تا 48 درجه و 15 دقیقه عرض شمالی واقع‌شده است. استان ایلام در غرب دامنه سلسله جبال زاگرس قرارگرفته است. شمال و شمال شرقی استان ایلام از ارتفاعات و کوهستان‌های بلند تشکیل یافته و نیمه غربی و جنوب و جنوب غرب آن از نواحی کم ارتفاع با شیبی به‌طرف غرب شکل‌گرفته است. این استان از شمال با استان کرمانشاه، از جنوب با استان خوزستان، از شرق با استان لرستان همسایه است، در بخش غربی با 425 کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق (بیش از یک‌سوم مرز مشترک ایران و عراق که ۱۲۰۰ کیلومتر است) هم‌مرز می‌باشد. استان ایلام یکی از استان‌های مرزی کشور است که در هم‌جواری با مناطق شیعه­نشین کشور عراق قرار دارد. در طی دوران دفاع مقدس یکی از مناطق درگیر جنگ بوده است و در همین دوران شاهد رشادت­ها و قهرمانی­های فراوان در دفاع از خاک کشور در استان ایلام بوده­ایم.

یافته­های تحقیق

تهدیدات بستر طبیعی

در این پژوهش هدف ایمن‌سازی استان به‌صورت دفاع غیرعامل در برابر مخاطرات محیطی مدنظر بوده است. براساس یافته­های حاصل از تحقیق استان ایلام به‌عنوان یک استان مرزی و محروم در معرض انواع مخاطرات محیطی قرار دارد که در این پژوهش مخاطراتی همچون زلزله، سیل، زمین‌لغزش و پدیده­ی فرسایش بادی که ناشی از مناطق بیابانی است، موردبررسی قرار گرفت اگرچه مخاطرات دیگری نیز همچون خشک‌سالی و آلودگی هوا همیشه این استان را تهدید می­کند. نتایج نشان می­دهد که قسمت‌های شمال غربی استان ایلام شامل شهرستان­های ایلام، ایوان و مهران بیشتر در معرض پدیده­ی زمین‌لغزش قرار دارند و بیشترین زمین‌لغزش‌ها در این مناطق رخ‌داده‌اند. نتایج حاصل از این مطالعات و بررسی­ها در استان ایلام بیانگر وجود تنها یک منطقه تحت تأثیر فرسایش بادی در سطح این استان می­باشد. این منطقه تحت تأثیر فرسایش بادی که از آن تحت عنوان منطقه تحت تأثیر فرسایش بادی عین خوش - ابوغویر - حسن قندی نام‌برده می‌شود در محدوده شهرستان دهلران قرارگرفته است. همچنین در کل استان ایلام؛ 47.3 درصد آن دارای درجه سیل‌خیزی کم، 28.9 درصد آن دارای درجه سیل­خیزی متوسط، ۱۲.۳ درصد آن دارای درجه سیل­خیزی زیاد و 11.6 درصد آن دارای درجه سیل‌خیزی خیلی زیاد می­باشد. از طرفی مراکز مهم جمعیتی و صنعتی استان در پهنه خطر متوسط لرزه­خیزی قرار داشته و تنها محدوده دشت عباس در پهنه خطر پایین و محدوده کوچکی در شرق پیازآباد در پهنه خطر زیاد زمین­لرزه، واقع‌شده‌اند. خشک‌سالی به‌عنوان بلای طبیعی و پدیده­ای اجتناب‌ناپذیر، از دیرباز در پهنه وسیع کشورهای مختلف به‌خصوص کشورهای مستقر در مناطق گرم و خشک به‌کرات وقوع یافته و می­یابد. طی سال­های گذشته و به‌خصوص در سال جاری خشک‌سالی خسارات سنگینی به پیکره استان ایلام وارد کرده است و طبق گفته کارشناسان این استان در ردیف اول استان‌های کشور در زمینه خشک‌سالی و در رنج شدید قرار دارد.

تهدیدات اقتصادی

در حالت کلی استان ایلام به‌عنوان یکی از استان­های مرزی و حاشیه­ای کشور به لحاظ وضعیت اقتصادی شرایط نامناسبی دارد. یکی از مهم­ترین تهدیدات و مشکلات اقتصادی وضعیت فعالیت و نرخ بیکاری است. بر اساس آمار و اطلاعات بیش از 9/36 درصد جمعیت این استان ازنظر اقتصادی فعال بوده و نرخ بیکاری در سال 1390 در این استان بیش از 31 درصد بوده است. همچنین سطح فعالیت اقتصادی زنان در این استان بسیار پایین بوده و در حدود 16 درصد از این جمعیت فعال بوده‌اند. بااین‌حال بخش عمده زنان فعال نیز جذب بازار کار نشده‌اند و در میان زنان نرخ بیکاری 1/27 درصد مشاهده می‌شود. نرخ بیکاری مناطق شهری و روستایی در این استان باهم متفاوت بوده و بین مقادیر حدوداً 18 و 10 درصد در نوسان است. همچنین نرخ بیکاری در میان زنان شهری (41 درصد) از مردان شهری بسیار بیشتر (13 درصد) است، درحالی‌که همین نرخ در مناطق روستایی از شهری کمتر بوده و البته در بین مردان وزنان روستایی تقریباً نزدیک به هم یعنی به ترتیب در حدود 11 و 8 درصد می‌باشد. شهرهای استان ایلام بر اساس شاخص‌های دسترسی جاده‌ای، هوایی و ریلی رتبه‌بندی شده‌اند. وضعیت رتبه‌بندی شهرهای استان ایلام ازنظر دسترسی مناسب نیست و به‌جز شهر ایلام سایر شهرها وضعیت متوسط یا ضعیف دارند. تعداد وضعیت ضعیف در مورد شهرهای استان نشان از اوضاع نامطلوب استان ایلام ازنظر دسترسی و ارتباطات می‌دهد.

به‌طورکلی مهم‌ترین تهدیدات اقتصادی استان را می‌توان چنین برشمرد:

• ضعف فن‌آوری در صنعت، معدن و خدمات. این ضعف بخصوص به دلیل کمبود نهاده سرمایه و زیاد بودن نهاده بیکاری گسترده در استان است. ضعف فن‌آوری اطلاعات و شبکه ارتباطات نیز می­تواند به‌عنوان یکی از تهدیدات عمده در خصوصی فناوری به شمار آورد.
• پایین بودن بهره­وری عوامل تولید در استان. این مسئله در پایین بودن بهره­وری در بخش‌های مختلف نمایان است و بخصوص پایین بودن بهره­وری زمین در فعالیت‌های زراعی قابل‌توجه می­باشد.
• کم بودن تنوع فعالیت‌های اقتصادی نیز یکی دیگر از تهدیدات اقتصادی استان است. ضعف و فقدان تنوع در فعالیت‌های صنعتی، ضعف بازارهای مالی، توسعه‌نیافتگی ارتباطات، توسعه‌یافتگی خدمات برتر و خدمات گردشگری، فقدان ذخایر معادن فلزی و ضعف ماهیگیری و شیلات از نشانه‌های فقدان تنوع فعالیت‌ها است. در حال حاضر استان در زمینه­های کشاورزی و دامداری، نفت و گاز و معادن ساختمانی دارای پتانسیل است و در بخش صنعت نیز صنایع مرتبط با این بخش‌ها (نظیر صنایع غذایی، کانی غیرفلزی و منسوجات) در استان وجود دارند. بخش عمومی نیز در استان به نسبت بزرگ است و عمده فعالیت‌های خدماتی در حوزه بخش عمومی است. از سوی دیگر تنوع فعالیتی را ازجمله نتایج ظهور شهرهای بزرگ می­دانند، در حالی در استان ایلام شهرهای بزرگ وجود ندارد و مرکز استان نیز شهر بزرگی به شمار نمی­رود.
• ضعف در رقابت‌پذیری و اقتصاد مبتنی بر عوامل تولید. ضعف در رقابت‌پذیری استان را عمدتاً می‌توان ناشی از عوامل زیر دانست:
• ضعف برخی شبکه­های زیرساخت نظیر حمل‌ونقل و شبکه ارتباطات
  بی­ثباتی محیط اقتصاد کلان
• اثربخشی اندک آموزش عالی، عدم تناسب این آموزش با فعالیت­های اقتصادی، سطح پایین آموزش و ارتباط ضعیف آموزش عالی با فعالیت‌های اقتصادی
• توسعه‌نیافتگی بازار کالا و فعالیت‌های عمده­فروشی و بازرگانی در استان
• کارایی اندک بازار کار
• توسعه‌نیافتگی بازارهای مالی استان
• سطح اندک فن‌آوری در استان
• عدم تصاحب بازارها علی‌رغم دسترسی جغرافیایی به بازار غرب کشور و بازار عراق
• توسعه‌نیافتگی شبکه‌های کسب‌وکار و ضعف کارکردهای اقتصاد شهری (به دلیل کوچک بودن شهرها) ضعف نوآوری در فعالیت­های اقتصادی
• وجود تحریم­های یک‌جانبه و تحریم‌ها علیه شبکه بانکی کشور
• ضعف تشکیل سرمایه خصوصی در استان، اتکا سرمایه‌گذاری در استان به منابع دولتی و تسهیلات بانکی و وجود بازارهای مستغلات، طلا و ارز که رقیب سرمایه‌گذاری در صنعت، خدمات و کشاورزی به شمار می­روند.

تهدیدات اجتماعی – فرهنگی استان ایلام

در زمان حاضر یکی از مسائل اجتماعی که اهمیت فزاینده‌ای پیداکرده و دارای ابعاد پیچیده‌ای شده، مسئله طلاق و فروپاشی زندگی خانوادگی است. عوارض و تبعات طلاق در زمان معاصر گسترده‌تر و پیچیده‌تر شده و به همین سبب نتایج نامطلوب و آسیب‌های اجتماعی منبعث از آن نیز گسترده‌تر و پیچیده‌تر شده است. در سال 1390 در کل کشور نسبت ازدواج به طلاق ثبت‌شده برابر با 1/6 بوده که این نسبت در استان ایلام برابر 1/14 می‌باشد؛ یعنی به ازای هر 14 ازدواج یک طلاق ثبت‌شده است. در سال 1390 از میان 537 طلاق ثبت‌شده در استان 380 طلاق مربوط به شهرستان ایلام، 108 طلاق مربوط به شهرستان دره شهر و 49 طلاق مربوط به شهرستان دهلران بوده است. قابل‌توجه است در این سال هیچ طلاقی در شهرستان‌های آبدانان، ایوان، شیروان و چرداول، ملکشاهی و مهران ثبت‌نشده است که نشان می‌دهد در بسیاری مناطق استان طلاق همچنان و به‌طورجدی یک تابو است. از دیگر مسائل مهم اجتماعی که به‌شدت دامن‌گیر استان ایلام بوده و هست پدیده خودکشی است. درحالی‌که مطابق سرشماری عمومی 1390 استان ایلام سهم 77/0 درصدی از جمعیت کشور دارد سهم استان ایلام از پرونده‌های «اقدام به خودکشی» در کشور 13 درصد و از پرونده‌های فوت‌شدگان ناشی از خودکشی از کل کشور 3/3 درصد است. این آمارها نشان از وضعیت وخیم استان در این زمینه دارد. همچنین اگرچه در استان ایلام و کشور تعداد زنان در اقدام به خودکشی و خودکشی ناشی از مرگ کمتر از مردان است، اما سهم زنان استان ایلام از اقدام به خودکشی در کشور 6/22 درصد و سهم زنان استان از فوت‌شدگان ناشی از خودکشی در کشور 9/3 درصد است. لذا روشن است که به نسبت وضعیت زنان از مردان استان نیز ناگوارتر است. همچنین سهم استان ایلام از پدیده­های اجتماعی سرقت در حدود 0.2 درصد کل کشور و از انواع پرونده­های جنایی 2.15 درصد بوده است. علاوه بر این مسائل درعین‌حال باید توجه داشت که استان ایلام در حال گذار از بافت سنتی طایفه‌ای به صورت‌بندی اجتماعی - فرهنگی جدیدی است که این گذار درصورتی‌که در هماهنگی میان اجزاء آن انجام نپذیرد می‌تواند حاوی تهدیدهایی باشد که نقطه مشترک همگی آن‌ها گسیختگی فرهنگی است. بافت سنتی و طایفه‌ای اگرچه حافظ نظم اجتماعی کهنه است اما به‌مرورزمان باید با بافت نوین اجتماعی جایگزین شود، اگرنه در جریان تحولات گسیختگی اجتماعی و فرهنگی رخ می­دهد. در نظام سنتی هویت طایفه­ای و قومی نقش پررنگ دارد، درحالی‌که در نظام جدید رابطه دولت ـ ملت تقویت می‌شود و هویت شهروندی بر سایر خرده هویت‌ها برتری می‌یابد. در نظم کهنه بیشترین همبستگی میان افراد طایفه و خویشاوندان است، درحالی‌که در نظم جدید گروه‌بندی‌های جدید اجتماعی (همکاران، دوستان و ...) به‌تدریج روابط خود را گسترش می‌دهند. در نظم کهنه فرد تکیه ‌بر خانواده دارد و در نظم جدید، علیرغم همبستگی با خانواده تکیه ‌بر جامعه و فرصت‌هایی که جامعه در اختیارش می‌گذارد. یکی از مسائل عمده نظم کهنه مسئله تعارضات جنسیتی است. باگذشت زمان زنان خواهان آن هستند که نقش پررنگی در جامعه ایفا کنند و استقلال اقتصادی کسب کنند؛ اما متأسفانه با نرخ بالای بیکاری زنان و نداشتن فرصت‌های شغلی کافی برای آنان مشارکت زنان با دشواری روبرو است. این مسئله می‌تواند به‌عنوان یک چالش جدی مطرح باشد و زمینه‌ساز افزایش تعارضات جنسیتی شود. علی‌رغم وجود اعتماد در میان اعضای خانوار در استان ایلام، این اعتماد میان زنان کمتر است، به‌عبارت‌دیگر تعارضات جنسیتی به درون خانواده‌ها نیز انتقال می­یابد، بالارفتن نرخ خودکشی در زنان و سایر آسیب‌های اجتماعی در میان زنان می‌تواند از نتایج مشخص بی‌توجهی به تعارضات اجتماعی باشد.

 درنهایت می‌توان انواع تهدیدات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را چنین جمع­بندی نمود؛

از زاویه مسائل قومیتی وضعیت استان را می‌توان باثبات توصیف نمود. در آینده تحولات دراین­خصوص (ازجمله تغییرات در وضعیت مناطق کردنشین کشورهای همسایه) ممکن است بر استان تأثیرگذار باشد، اما همچنان شدت تأثیرات اندک خواهد بود.

درحال­حاضر تعامل استان با کشور عراق و بخصوص استان‌های شیعه­نشین عراق مثبت و مناسب است، اما در آینده بی‌ثباتی احتمالی سیاسی کشور عراق ممکن است تأثیرات منفی بر وضعیت فرهنگی و سیاسی استان داشته باشد.

اگرچه تعارضات در بافت سنتی طایفه‌ای استان اندک است، اما بافت طایفه‌ای در هنگام بروز تعارضات ممکن است ممکن موجب تعمیق تعارضات شود.

طی سال‌های اخیر و با افزایش ارتباطات و جریان اطلاعات تأثیرپذیری فرهنگی استان افزایش‌یافته است و بی‌توجهی به این مسئله ممکن است موجب ایجاد شکاف‌های فرهنگی و گسیختگی فرهنگی در استان شود. برنامه­ریزی جهت مدیریت فرهنگی در این خصوص ضروری است.

ضعف نهادهای مدرن مدنی و سیاسی (نظیر احزاب، انجمن‌ها، سازمان‌های مردم‌نهاد و...) را می‌توان از تهدیدات عمده اجتماعی و سیاسی استان به شمار آورد. تقویت این نهادها به افزایش ثبات سیاسی و اجتماعی منجر می‌شود.

نابسامانی‌های اقتصادی و مهم‌تر از همه وضعیت نامناسب تورم و بیکاری را می‌توان از تهدیدات عمده اجتماعی و سیاسی استان به شمار آورد.

گسترش شهرنشینی، افزایش مشارکت زنان در حیات اقتصادی استان، گسترش آموزش‌وپرورش و گسترش آموزش عالی در استان، ایجاد نهادهای اجتماعی جدید نظیر سازمان‌های غیردولتی، نقش رسانه‌ها و گسترش جریان ارتباطات و اطلاعات در سال­های اخیر از مهم­ترین روندهای اجتماعی ـ فرهنگی استان به شمار می­روند. استان ایلام در حال گذار از بافت سنتی طایفه­ای به‌صورت بندی اجتماعی ـ فرهنگی جدیدی است که این گذار درصورتی‌که در هماهنگی میان اجزاء آن انجام نپذیرد می­تواند حاوی تهدیدهایی باشد که نقطه مشترک آن‌ها گسیخته فرهنگی است.

تهدیدات نظامی ـ امنیتی

استان ایلام یکی از استان‌های مرزی کشور است که در هم‌جواری با مناطق شیعه­نشین کشور عراق قرار دارد. این استان در طی دفاع مقدس یکی از مناطق درگیر جنگ بوده است و در همین دوران شاهد رشادت­ها و قهرمانی­های فراوان در دفاع از خاک کشور در استان ایلام بوده­ایم. اگرچه چرخش رویدادها وضعیت کنونی منطقه را متحول کرده است اما در بررسی تهدیدهای نظامی هم‌جواری با کشور عراق همچنان مهم‌ترین موضوع در بررسی تهدیدات نظامی استان ایلام است. با هجوم سراسری و رسمی عراق در 31/6/1359 خطوط مرزی دو کشور از جنوب شرقی آبادان تا شمال قصرشیرین به صحنه نبرد سنگین تبدیل شد. دسترسی به ارتفاعات غرب کشور به‌ویژه میمک را می‌توان یکی از اهداف اصلی عراق در حمله به ایران و هم‌ردیف با اهدافی نظیر تصرف جزایر سه‌گانه و تصرف خوزستان دانست. موقعیت راهبردی این منطقه ازآن‌جهت است که این ارتفاعات، آخرین ارتفاعاتی است که به دشت‌های عراق ختم می‌شود و دیده‌بانی وسیعی تا عمق خاک عراق خواهد داشت و برای عراق هم از آن بابت دارای اهمیت بود که اولین ارتفاعی است که به ایران اشراف دارد و وقتی به دست آن‌ها افتاد تمامی جاده‌های مواصلاتی مهران و صالح‌آباد و... را تا سومار تحت نظر گرفتند و کل رفت‌وآمدهای نظامی در جاده‌های مرزی مختل شده بود. چون به تپه‌هایی که به نام کله‌قندی معروف بودند کاملاً اشراف داشتند و با اشغال آن رعب و وحشت خاصی ایجاد شد.

تهدیدات ناشی از کشورهای غربی: با توجه به جغرافیای حضور نیروی نظامی غرب در منطقه خاورمیانه، محتمل است که در صورت بروز تهدیدات، این‌گونه تهدیدات از محورهای مشابه جنگ هشت‌ساله ایران و عراق (غرب ایران، جنوب غربی و سواحل جنوبی بخصوص سواحل خلیج‌فارس) متوجه کشور باشد؛ بنابراین در این زمینه استان ایلام نیز علی­رغم روابط حسنه کنونی با دولت عراق باید راهبردهای مناسب برای مقابله با این تهدیدات را اتخاذ نماید.

تهدیدات تروریستی و اثرات آن: ایران در دهه­های گذشته به اشکال مختلف با تهدیدات تروریستی مواجه بوده است. این تهدیدات به اشکال مختلف ازجمله بمب­گذاری، ترور شخصیت­های سیاسی، جنگ چریکی در مناطق قومی و ... در نقاط مختلف ازجمله منطقه جنوب شرق (سیستان و بلوچستان)، مناطق شهری (نظیر تهران و شیراز)، مناطق قومی غرب (نظیر کردستان و ایلام) و ... روبرو بوده است. در استان ایلام نیز عمده تهدیدات تروریستی که در سال‌های اخیر استان با آن مواجه بوده است می­توان فعالیت­های گروهک منافقین و گروه پژاک را برشمرد. گروهک منافقین (بانام رسمی سازمان مجاهدین خلق ایران) سازمان سیاسی است که ساختار شبه‌نظامی دارد. این سازمان در خرداد ۱۳۶۰ رسماً و به‌طور علنی به مقابله مسلحانه با نظام جمهوری اسلامی ایران پرداخت. پس از خروج از ایران این گروه با انتقال به عراق، شروع به مبارزه علیه ایران با همکاری ارتش بعث عراقی نمود. در سال ۱۹۸۶ میلادی دولت فرانسه منافقین را به خروج از پاریس مجبور کرد و ازآن‌پس مرکز استقرار آن‌ها شهر بغداد پایتخت عراق شد. منافقین پس‌ازآن به تأسیس شهری در شمال بغداد، در استان دیاله اقدام کردند. این شهر که شهر اشرف نامیده می‌شد، مرکز اقامت منافقین بود و پس از اشغال عراق توسط نیروهای ائتلاف از سال ۲۰۰۳ تا اول ژانویه ۲۰۰۹ توسط آمریکائی‌ها حفاظت می‌شد. دولت عراق از اول ژانویه سال ۲۰۰۹ مسئولیت کنترل اردوگاه اشرف را به دست گرفت.  آخرین گروه از اعضای سازمان مجاهدین خلق در تاریخ ١٦ سپتامبر ۲۰۱۲ میلادی از قرارگاه اشرف خارج شدند. بااین‌حال همچنان شمار اندکی از اعضا در اردوگاه ماندند تا درنهایت در پی حمله‌ای در سپتامبر ۲۰۱۳ این اردوگاه به‌طور کامل تخلیه شد.

پژاک یا PJAK^[9] (مخفف: حزب حیات آزاد کردستان) یک گروه شبه‌نظامی در کردستان ایران است که به گفته خودش «برای احقاق حقوق ملت کرد در ایران مبارزه می‌کند». فعالیت این گروه بیشتر در مرز بین ایران، عراق و ترکیه و منطقه قلعه رش در استان آذربایجان غربی و منطقه اورامانات از توابع استان کرمانشاه و ایوان از استان ایلام و مریوان و منطقه چهل چشمه از توابع استان کردستان و بخش شرقی کوهستان قندیل در کردستان عراق است و تحت هدایت و رهبری حزب پ.ک.ک (حزب کارگران کرد ترکیه) فعالیت می­کند. گروهک پژاک در ۴ آوریل ۲۰۰۳ سالروز تولد عبدالله اوجالان رهبر گروه پ.ک.ک تأسیس شد. برخلاف گروهک منافقین که وضعیت آن رو به افول ارزیابی شد، گروهک پژاک به دلیل شاخصه‌های قومی وضعیت بهتری در جلب حمایت غرب دارد. این گروهک در حال حاضر امکانات نسبی انجام فعالیت تروریستی در غرب کشور را داراست (برخلاف منافقین که این امکانات را ازدست‌داده‌اند) و اگرچه جمهوری اسلامی ایران با اقلیم کردستان عراق مناسبات حسنه‌ای دارد اما به دلیل مناسبات قومی، این گروهک امکان پناه گرفتن در خاک اقلیم کردستان را دارا می‌باشد.

شکل شماره 16. خطر وجود گروهک­های تروریستی و ضدانقلابی در مناطق غربی و استان ایلام

با توجه به مطالبی که بیان شد می­توان مهم­ترین تهدیدات نظامی خارجی غرب کشور و به‌خصوص استان ایلام را در نقشه زیر نشان داد. قابل‌ذکر است در مقابل تهدیدات خارجی – نظامی که استان ایلام را در معرض خطر قرار می­دهد تهدیدات داخلی که هم مخاطرات محیط طبیعی و هم مخاطرات انسانی را در برمی­گیرد، پهنه­ی استان را در معرض خطر قرار می­دهد که در شکل شماره (18) برخی از مهم‌ترین تهدیدات و مخاطرات داخلی استان به شکل شماتیک و برحسب موقعیت و بر اساس بیشترین فراوانی در شهرستان­های مختلف استان، نشان داده‌شده است.

شکل شماره 17. تهدیدات خارجی امنیتی-نظامی احتمالی در مناطق مرزی استان ایلام

شکل شماره 18. تهدیدات و مخاطرات (طبیعی و انسانی) داخلی استان ایلام

انواع تهدیدات امنیتی و دفاعی را می­توان چنین جمع­بندی نمود؛

با سقوط رژیم بعث عراق و با تحولات سیاسی اخیر این کشور، رابطه خوبی میان دولت‌های ایران و عراق برقرار است و همین مسئله موجب می‌شود تهدیدات نظامی و تروریستی ناشی از هم‌جواری استان ایلام با عراق در این استان کاهش یابد؛ اما چنانکه ذکر شد نیاز است در برنامه‌ریزی راهبردی و جغرافیایی، راهبردهای پیشگیرانه جهت جلوگیری از ایجاد و تعمیق تهدیدها اتخاذ شود.

طی چند دهه به دلیل ماجراجویی رژیم بعث حاکم بر این کشور، عراق طی منازعات مختلف به کشوری ضعیف و تحت اشغال تبدیل شد. اگرچه در حال حاضر رابطه حسنه‌ای میان دولت‌های ایران و عراق برقرار است اما می­توان اظهار داشت کشور عراق به دلیل فرسودگی ناشی از چند دهه منازعات، کشوری ضعیف است که حتی در صورت تیره شدن روابط با ایران، مستقلاً نمی‌تواند تهدیدی برای تمامیت ارضی ایران به شمار رود و توانایی رویارویی با ایران را دارا نیست.

با توجه به جغرافیای حضور نیروی نظامی غرب در منطقه خاورمیانه، محتمل است که در صورت بروز تهدیدات، این‌گونه تهدیدات از محورهای مشابه جنگ هشت‌ساله ایران و عراق (غرب ایران، جنوب غربی و سواحل جنوبی بخصوص سواحل خلیج‌فارس) متوجه کشور باشد؛ بنابراین در این زمینه استان ایلام نیز علیرغم روابط حسنه کنونی با دولت عراق باید راهبردهای مناسب برای مقابله با این تهدیدات را اتخاذ نماید.

در زمینه فعالیت گروه‌های تروریستی، وضعیت دو گروهک منافقین و پژاک بررسی شد و چنانکه ذکر شد گروهک منافقین امکانات فعالیت خود در عراق را ازدست‌داده است و به‌طورکلی نیز به­دلیل هم­مرز بودن استان ایلام با استان‌های شیعه‌نشین عراق و همکاری‌های ایران و این مناطق علیه تروریسم، در استان ایلام زمینه فعالیت کمتری برای فعالیت‌های تروریستی وجود دارد. دراین­خصوص ذکر شد که باید زمینه‌های اجتماعی همکاری با گروهک‌ها را از طریق تقویت هویت شهروندی، توسعه اقتصادی استان، توسعه سیاسی از طریق افزایش مشارکت سیاسی شهروندان و تقویت نهادهای مدنی و ... کاهش داد.

برای پهنه­بندی استان برحسب تهدیدات امنیتی و دفاعی با توجه به اینکه در استان حفره­های دولت (مناطقی که دولت در آن‌ها اعمال حاکمیت نمی‌کند) و مناطقی که به‌طور پیوسته دچار چالشی امنیتی بوده باشند وجود ندارد.

پهنه­بندی تهدیدات دفاعی استان تهیه‌شده است. به این منظور با استفاده از «حد پیشروی عملی دشمن بعثی در جنگ هشت‌ساله»، «حد پیشروی پیش‌بینی‌شده در مواضع نظامی عراق»، حضور تهدیدات خارجی در مرزهای غربی کشور، گروهک‌های تروریستی، مواضع حساس امنیتی و راهبردی در سطح استان، چاه­های نفت و ... نقشه زیر تهیه ‌شده و استان در سه سطح (خطر زیاد، خطر متوسط و خطر کم) طبقه‌بندی‌شده است.

شکل شماره 19. پهنه­بندی استان برحسب انواع تهدیدات امنیتی - دفاعی در استان

نتیجه­گیری

ملاحظات دفاعی – امنیتی در برنامه­های آمایشی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، تنها در چهارچوب اهداف کلان رژیم پهلوی به‌صورت ملاحظات سیاسی آورده شده است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز در چارچوب شرح خدمات تعیین‌شده فرایند بررسی طرح آمایش پیگیری گردید که در آن به ملاحظات دفاعی و امنیتی پرداخته نشده است. تدوین ملاحظات دفاعی و امنیتی در چارچوب برنامه­های آمایش، مستلزم شناخت انواع تهدیدات و راه­کارهای مقابله­ی آن، درک درستی از مناطق آسیب­پذیر و مستعد بحران کشور در برابر انواع تهدیدات، به‌منظور حفظ وحدت ملی، یکپارچگی سرزمین و حراست از امنیت کشور و ایجاد بستر امن و مناسب برای توسعه­ی پایدار، می­باشد. به همین دلیل به دلیل تعدد تهدیدات فرامنطقه‌ای و منطقه­ای، تراکم همسایگان، تنوع قومی و زبانی در کشور و ارتباط قومیتی برخی از آن‌ها با کشورهای هم‌جوار، گستردگی فضایی، تفاوت­های شدید محیطی در فضای ملی کشور، لزوم تدوین ملاحظات دفاعی –امنیتی در طرح­های آمایش سرزمین از بنیادی­ترین عملکرد نهادهای اجرایی کشور می­باشد. استان ایلام نیز به‌عنوان یکی از مناطق مرزی کشور به‌ویژه بعد از انقلاب اسلامی در کنار این‌که یکی از استان­های محروم به لحاظ توسعه­یافتگی است، با انواع تهدیدات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و نظامی- امنیتی روبه‌رو بوده است. مشکلاتی از قبیل قرارگیری در معرض مخاطرات طبیعی مانند زلزله، سیل، فرسایش بادی، خشک‌سالی، تهدیدات اجتماعی- اقتصادی مانند نرخ بالای بیکاری، طلاق، خودکشی، بالابودن پرونده­های جنایی و تهدیدات نظامی مانند وجود گروهک­های تروریستی و معاند نظام و فعالیت­های آن‌ها در مناطق غربی به‌ویژه مناطق شمالی استان، ناامنی در کشور همسایه عراق و شکل­گیری داعش، گروهک­های تکفیری و... دامن‌گیر این استان بوده­اند که توسعه استان را بیش از بیش عقب انداخته و بستری امن را برای شکل­گیری فعالیت­های توسعه افزا با مشکل مواجه ساخته­اند. پیش‌ازاین انواع تهدیدات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، امنیتی و دفاعی موردبررسی قرار گرفتند. وضعیت گروه­های تروریستی مرتبط با بحث بررسی شد و وضعیت کشور عراق و تهدیدات خارجی نیز موردبررسی قرار گرفت. در این قسمت ملاحظات دفاعی - امنیتی و تأثیر بر سازمان‌دهی فضا در رئوس کلی ارائه می‌گردد؛

استان ایلام طی جنگ تحمیلی آسیب­هایی دیده است، طی دهه‌های اخیر روند توسعه استان با مشکلاتی همراه بوده است و استان همپای سایر نقاط کشور توسعه‌نیافته است. همین‌طور فرایند توسعه در استان قطبی بوده و در ناحیه شمالی و شرقی و بخصوص مرکزیت استان (شهر و شهرستان ایلام) تمرکز داشته است. این عدم توازن در توسعه ازنظر دفاعی - امنیتی نامطلوب بوده و باید در آینده برطرف شود. اتکا به توان‌های ناحیه‌ای برای توسعه سایر نقاط استان و بخصوص ناحیه غربی و جنوبی استان را می­توان مهم‌ترین راهبرد در این زمینه دانست.

آمایش مرزهای غرب استان ایلام. اسکان ارادی جمعیت در این مناطق و افزایش تراکم جمعیت بخصوص در غرب شهرستان ایلام، شهرستان‌های مهران و دهلران، مناطق غربی استان به دلایل مختلف ازجمله آسیب‌های جنگ تحمیلی و انزوای جغرافیایی، دارای تراکم جمعیت اندک می‌باشد و ازاین‌رو لازم است با تقویت شبکه­های حمل‌ونقل و انرژی در این مناطق و تقویت صنعت و بازرگانی و به‌تبع آن افزایش اشتغال شرایط استقرار ارادی جمعیت در این مناطق فراهم شود.

افزایش مبادلات و همکاری‌ها با کشور عراق و بخصوص میان استان ایلام و کشور عراق، این همکاری‌ها می‌توانند طیف گسترده‌ای را شامل شود: توسعه صادرات کالا به عراق، افزایش مبادلات انرژی میان عراق و ایلام (صادرات برق به عراق و تبادل برق)، افزایش بازرگانی با عراق با تقویت شبکه حمل‌ونقلی، شبکه انبارداری و تعریف کریدورهای ترانزیتی، افزایش مبادلات فرهنگی و توسعه توریسم (بخصوص توریسم مذهبی که به دلیل قرابت مذهبی و نزدیکی به عتبات عالیات فراهم است)، افزایش مبادلات علمی با روش‌هایی نظیر پذیرش دانشجو از کشور عراق، توسعه توریسم پزشکی در استان ایلام و ...

تقویت رابطه دولت ـ ملت و تقویت هویت شهروندی از طریق تأمین حقوق شهروندی، گسترش مشارکت سیاسی و شبکه­های مدنی و فعالیت­های در استان ایلام.

تقویت پدافند غیرعامل در استان.

حفظ فاصله صنایع راهبردی (بخصوص در حوزه انرژی) با مرزهای غربی استان.

تمرکز بر رفع و کاهش عوارض نابسامانی­های اقتصادی استان و بخصوص دو معضل اساسی بیکاری و تورم.

[1] Central Place Theory

[2] Walter Christaller

[3] Growth Pole

[4] Perroux

[5] The Periphery- Core Theory

[6] John Freedman

[7] قابل‌ذکر است ازآنجایی‌که از سال 93 استان ایلام از 8 شهرستان بر اساس تقسیمات جدید کشوری و اداری به 10 شهرستان افزایش پیداکرده است، قاعدتاً می­بایستی سطوح توسعه بین 10 شهرستان موجود بررسی گردد، لیکن به دلیل اینکه بسیاری از آمار­های موجود بر اساس سرشماری سال 90 بوده است و در بسیاری از شاخص­ها آمار دو شهرستان جدید موجود نیست، به‌ناچار محقق مجبور بوده است بر اساس همان 8 شهرستان به تحلیل بپردازد. در سال 93 شهرستان سیروان، از شهرستان شیروان و چرداول و شهرستان بدره از شهرستان دره شهر تفکیک شده است.

[8] Risk

[9] Partiya Jiyana Azad a Kurdistane