تحلیل مطالعات اثر تغییر اقلیم در آینده جهان و راهکارهای کاهش اثرات مخرب آن

روش‌شناسی

  با توجه به هدف این پژوهش که تحلیل اثر تغییر اقلیم در آینده جهان و راه‌کارهای مقابله با اثرات مخرب آن است، لذا در این مطالعه از روش تحلیل مستندات مطالعات علمی اخیر، در رابطه با تغییر اقلیم و اثرات آن استفاده‌شده است و کلیدواژه‌های «Climate Change^[1]»، «global change^[2]»، «climate variability^[3]»، «greenhouse gas^[4]» و سایر کلیدواژه‌های مرتبط با تغییر اقلیم گردآوری و جمع‌بندی شده است، ازآنجایی‌که روش علم سنجی به محققان کمک می‌کند تا خلأهای موجود در مطالعات و فراوانی مطالعات در یک زمینه خاص دانشی را شناسایی و بررسی نمایند، درنتیجه به گردآوری به‌روزترین مطالعات در رابطه با تغییر اقلیم و اثرات آن و همچنین راهکارهای مقابله با آن از پایگاه‌های استنادی معتبر مانند «  google scholar, SID, Magiran، Science Direct » پرداخته شد، لذا ابتدا به تعریف تغییر اقلیم و روند آن در طول ادوار مختلف پرداخته شد، سپس نقش انسان در تغییر اقلیم مورد تحلیل قرارگرفته شد، در ادامه با توجه به اینکه افزایش گازهای گلخانه‌ای رابطه‌ای مستقیم با تغییر اقلیم داشته است لذا مطالعات موجود در این زمینه هم مورد تحلیل قرارگرفته شده است، همچنین در این پژوهش به مهم‌ترین پیامدهای تغییر اقلیم و راهکارهای مقابله با آن پرداخته‌شده است، درنهایت نتیجه کلی با توجه به جمع‌بندی محتوای این مطالعه آورده شده است. در نمودار 1 فلوچارت اجرای مراحل این پژوهش آورده شده است.

نمودار 1: مراحل انجام پژوهش

• یافته‌ها

     تغییر اقلیم

  اصطلاح اقلیم به متوسط بلندمدت آب‌وهوای یک منطقه اطلاق می‌شود( YoosefDoost,2018)، آب‌وهوا می‌تواند گرم‌تر یا سردتر از حد نرمال شود یا میانگین هر یک از اجزای آن با گذشت زمان افزایش یا کاهش می‌یابد، اما دگرگونی اقلیم یک تغییر برگشت‌ناپذیر در میانگین شرایط آب و هوایی است که در یک منطقه اتفاق می‌افتد تغییرپذیری اقلیم شامل هرگونه دگرگونی در آب‌وهوا است که طولانی‌تر از رخدادهای منفرد آب و هوایی است و ممکن است به مدت چند دهه یا طولانی‌تر باقی بماند. (America's Climate Choices,2010)، دگرگونی اقلیم پدیده‌ای است که درنتیجه عواملی همچون فرایندهای دینامیکی زمین یا عوامل بیرونی همچون تغییرات درشدت تابش آفتاب یا فعالیت‌های انسانی رخ می‌دهد (Climate change on the planet).

    نقش انسان‌ها در تغییر اقلیم

  انسان‌ها در چند دهه اخیر و به ویژه بعد از انقلاب صنعتی به استفاده بیش‌ازاندازه از طبیعت روی آورده‌اند که موجب افزایش مصرف سوخت‌های فسیلی شده است که به‌طور فزاینده به طبیعت فشار زیادی وارد شود. از سال 1830 تاکنون متوسط دمای کره زمین روند افزایشی داشته است. انسان‌ها با فعالیت‌های خود میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای را افزایش داده‌اند که مهم‌ترین این گازهای گلخانه‌ای دی‌اکسید کربن است (Ali Bakhshi,et al, 2019). از طرفی بدون شک فعالیت‌های انسانی می‌تواند برای جلوگیری از تغییرات اقلیمی بسیار اثرگذار باشند. اگر اقلیم به عنوان یک منبع در نظر گرفته شود و انسان‌ها خودشان را صاحبان اصلی منابع کره زمین و به خصوص منبع اقلیم بدانند، حفظ اقلیم از سیر قهقرایی تغییراتی که با آن مواجه می‌شود، از مهم‌ترین وظایف ساکنان زمین خواهد بود و بر این اساس می‌توان نتیجه گرفت انسان‌ها می‌توانند در کاهش پیامدهای ناشی از تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی نقش پررنگی داشته باشند (شهباز و همکاران، 1401).

    اثرات گازهای گلخانه‌ای

  این گازها هنگام بازتاب نور خورشید مانند سقف گلخانه عمل می‌کنند و مانع بازتاب نور خورشید می‌شوند و به این ترتیب دمای سطح زمین یا اتمسفر مجاور سطح زمین افزایش پیدا می‌کند. پس اگر این گازهای گلخانه‌ای افزایش پیدا کند، طبیعی است به دنبال آن دما نیز افزایش پیدا کند که این تغییرات همان گرمایش جهانی است (مهدوی و جعفر، 1399) و نتیجه فعالیت‌های انسان است که با اقدامات بی‌رویه خود موجب بر هم ریختن نظم طبیعی محیط شده است و این فارغ از نوسانات طبیعی اقلیم است؛ هرچه میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای بیشتر باشد، افزایش دما هم بیشتر خواهد بود (شکل 1).

شکل 1: روند میزان دما و دی‌اکسید کربن (2020-1880)، (naturalliance.org)

در زمان برگزاری اجلاس گلاسکو^[5](COP26)، دانشمندان ارزیابی هشداردهنده‌ای از انتشار جهانی گازهای گلخانه‌ای تا سال ۲۰۳۰ ارائه کردند. در صورت اجرای کامل برنامه‌ها و دسترسی به این اهداف کاهش تعیین‌شده از سوی کشورها، میزان گرمایش جهانی حداقل ۲.۵ درجه سانتی‌گراد تا پایان این قرن خواهد بود که مسیری فاجعه‌بار به ویژه برای کشورهای آسیب‌پذیر است (خدا رضایی و همکاران، 1401). اگر تعهدهای کشورها برای دستیابی به خالص انتشار صفرتا اواسط قرن در نظر گرفته شود، افزایش دما را می‌توان تا حدود ۱.۹ درجه سانتی‌گراد ثابت نگه داشت. بااین‌حال، اهداف ۲۰۳۰ برخی از کشورهای با نرخ بالای انتشار گازهای گلخانه‌ای به حدی ضعیف هستند که مسیرهای قابل‌اطمینانی برای دستیابی به اهداف خالص انتشار صفر آن‌ها ارائه نمی‌کنند، این موضوع نشان‌دهنده یک «شکاف» عمده است (Ali Bakhshi,et al, 2019).

   مهم‌ترین پیامدهای تغییر اقلیم در آینده

  درنتیجه افزایش دما در کره زمین رخدادهای آب‌وهوایی گسترده‌ای به‌طور متناوب و با شدت زیاد اتفاق می‌افتد که برابر این تغییرات حدود 40 درصد از مردم دنیا تحت تأثیر قرارگرفته و آسیب خواهند دید. بیش‌ترین تغییر را نیمکره جنوبی زمین، مخصوصاً بخش‌هایی از آفریقا، آمریکای جنوبی و مرکزی و جنوب آسیا تجربه خواهند نمود (IPCC,2020). اثر تدریجی اصلی افزایش دما بر ذوب شدن یخ‌های نواحی قطبی است. صخره‌های یخی قطب جنوب و گرینلند در حال ذوب شدن و جریان بیشتر هستند. پراکنده شدن یخ‌های پوششی و حل شدن آن‌ها در آب دریا منجر به بالا آمدن سطح آب دریاها در دنیا می‌شود (بروغنی و همکاران،1401)؛ از سال 2000 متوسط سطح آب دریا در حدود 20 سانتیمتر افزایش یافته است. نرخ این تغییرات یک روند صعودی را نشان می‌دهد (شکل 2)، همچنین برآوردها نشان می‌دهد که اگر این میزان افزایش تحت کنترل قرار نگیرد، روند افزایش سطح آب دریاها ادامه یافته به طوری که میزان افزایش سطح آب دریاها تا سال 2100 به میزان 31 سانتیمتر افزوده خواهد شد، جدول 1 نیز وضعیت تغییر سطح آب‌های دریا را در جزایر اقیانوس آرام نشان می‌دهد. همچنان که مشخص است در جزایر اقیانوس آرام سطح آب دریاها دچار تغییرات محسوسی شده است و البته میانگین این تغییرت در جزایر مختلف متفاوت است؛ به نحوی که از مقدار 2.5 میلی‌متر در سال در جزایر کوک تا مقدار 21.4 میلی‌متر در مجمع‌الجزایر میکرونز متفاوت است (زرقانی و مفیدی، 2018).

شکل 2: روند متوسط تغییرات سالانه سطح آب دریاها و پیش‌بینی تا سال 2100 به میلی‌متر (Bindoff et al, 2007)

جدول 1: روند روبه افزایش سطح آب دریا در جزایر اقیانوس آرام (FAO,2008)

اما اثر سریع گرمایش جهانی تغییرات آب و هوایی است که به همراه تغییر دمای آب دریاها سبب تغییر الگوهای آب و هوایی متأثر از دمای آب می‌گردد؛ بنابراین پدیده، بخار آب بیشتری به اتمسفر از طریق آب‌های گرم شده دریاها خواهد رسید و سبب تغییر الگوی بارش و بارندگی و طوفان بیش از حالت نرمال در برخی مناطق می‌گردد. اثرات و پیامدهای افزایش سطح آب دریا را می‌توان در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و همچنین در مقیاس‌های مختلف جهانی، منطقه‌ای و ملی موردبررسی قرار داد. به‌طور قطع، میزان تأثیراتی که افزایش سطح آب دریا دارد را نمی‌توان به‌سادگی و آسانی محدود به یک یا دو بعد خاص یا سواحل چند منطقه و کشور خاص کرد، بلکه تأثیرات آن به مراتب وسیع‌تر و عمیق‌تر خواهد بود. در تاریخ طولانی بشر و به خصوص در حال حاضر، سواحل جزء مناطق بسیار مهم و حیاتی کشورها از حیث تمرکز جمعیت و فعالیت‌های اقتصادی محسوب می‌شود و ازاین‌رو افزایش سطح آب‌های دریاها می‌تواند تهدید جدی برای این قطب‌های جمعیت و اقتصادی باشد. بدیهی است مناطق و کشورهای درحال‌توسعه مانند آسیای جنوب شرقی و بخش‌هایی از آفریقا در مقابل این تهدید آسیب‌پذیرتر هستند همچنین اثرات افزایش سطح آب دریا به‌طور چشم‌گیری در جزایر و همچنین مجمع‌الجزایر قابل‌مشاهده خواهد بود و در بیشتر نواحی، افزایش اخیر میزان آب سطح دریا اساساً بر قابلیت اسکان و فعالیت جمعیت این جزایر تأثیر منفی می‌گذارد و آن‌ها را با مشکلات و چالش‌های اساسی روبرو خواهد ساخت (لیدرمن و نیکولز،1995).

از مهم‌ترین پیامدهای افزایش سطح آب دریاها می‌توان به مواردی اشاره نمود که جوامع انسانی و رشد آن‌ها را با خطر مواجه می‌سازد. افزایش فرسایش سواحل شنی که سیلاب‌های ساحلی آن ساکنان این مناطق را به لحاظ اقتصادی و معیشتی دچار بحران خواهد کرد؛ نفوذ شوری به منابع آب‌وخاک مناطق ساحلی، باتلاقی شدن و مرطوب شدن زمین‌ها، اختلال در فرایند زهکشی و از بین رفتن زمین‌های کشاورزی، تهدید زیستگاه‌های ماهیان و جانداران ساحلی و تأثیر منفی بر معیشت ماهیگیری و کشتی‌سازی‌ها، وقوع طوفان‌ها و طغیان آب دریاها، از بین رفتن جلگه‌های ساحلی حاصل خیز، تأثیر منفی بر توریسم، از بین رفتن زیرساخت‌های عظیم شهری در سواحل بندرها، موج جابه‌جایی‌های عظیم جمعیت و مهاجرت‌های اجباری، درگیری و منازعه بین مهاجران و بومیان، تشدید اختلافات مرزی و... ازجمله مهم‌ترین پیامدهای منفی افزایش سطح آب دریاها است که با شدت و ضعف متفاوت بیشتر مناطق ساحلی و جزایر را در آینده درگیر خواهد کرد. این پیامدهای منفی در کشورهای درحال‌توسعه مانند بنگلادش، مصر و یا کشورهای با جمعیت انبوه مانند هند بسیار مشهودتر است (زرقانی و مفیدی، 2018).

هیئت بین دولتی تغییرات آب و هوایی (IPCC) در سال 1990، اشاره کرد که تغییرات آب و هوایی در جوامع انسانی می‌تواند منجر به مهاجرت میلیون‌ها انسان شود. در اثر فرسایش ساحلی، جاری شدن سیل‌ها در سواحل و اختلال سیستم کشاورزی، مردم آواره خواهند شد. از آن زمان تحلیلگران مختلف تلاش کرده‌اند برای قرار دادن تعدادی از این جریانات که در آینده آب‌وهوا رخ خواهد داد (گاهی به نام « پناهندگان آب‌وهوا ») تحلیل نمایند (شکل 3)، کارشناسان در حال حاضر، دیگر بر روی بسیاری از پیش‌بینی‌ها هم‌نظر شده‌اند. اول‌ازهمه این‌که صدها میلیون نفر از مردم دنیا در 25 سال آینده، به دلیل تغییرات اقلیمی، مجبور به ترک خانه و شهرشان خواهند شد. دوم، اکثر این مهاجران در نقاط جنوبی کره زمین زندگی می‌کنند. سوم، اغلب افراد ساکن در این مناطق به سایر نقاط کشور خود نقل‌مکان می‌کنند و فقط تعداد کمی از آن‌ها از مرزهای کشورشان خارج‌شده و تعداد کمتری نیز به کشورهای دورتر مهاجرت خواهند کرد. چهارم، نیاز است که برای حفظ و یاری این تعداد مهاجر، به سرعت فعالیت‌های قانونی و تحقیقی مناسبی صورت بپذیرد؛ و پنجم این‌که این مهاجران در معرض خطرات جدی حقوق بشری و ملی‌گرایی قرار خواهند گرفت (ابراهیم‌زاده و اسماعیل نژاد،1396).

شکل 3: مفهوم پناهندگان اقلیمی (ابراهیم‌زاده و اسماعیل نژاد،1396)

همچنین تغییر اقلیم موجب می‌شود که در برخی مناطق با دوره‌های خشک‌سالی طولانی‌تر و کمبود منابع آبی مواجه شوند، پارادایمی وجود دارد که اثر تغییر اقلیم را در مناطق خشک و مرطوب به چالش می‌کشد که مناطق خشک، خشک‌تر و مناطق مرطوب، مرطوب‌تر می‌شوند (رجایی،1041) و اکنون گرمایش جهانی به چند طریق ازجمله سیل، آتش‌سوزی، قحطی و بیماری، طبیعت و جان و زندگی انسان‌ها را به خطر می‌اندازد (Czulda, Robert 2022). دوره طولانی مدت خشک‌سالی گیاهان را بیشتر در معرض خشکیدگی قرار داده که سبب آتش‌سوزی‌های غیرقابل‌کنترل می‌گردد. خشک‌سالی و سیل بر گیاهان به عنوان غذای انسان‌ها و سایر حیوانات اثر گذاشته و سبب قحطی گردیده که با کمبود آب آشامیدنی می‌تواند اوضاع بدتری را رقم بزند. این اثرات سبب مواجهه بیشتر گیاهان و جانداران با بیماری‌های استوایی می‌گردد که در گرمایش جهانی امکان گسترش بیشتری به سمت قطبین به دلیل شرایط جدید گرمایی دارند (نوری و همکاران، 1401).

 میزان دی‌اکسید کربن به دلیل استفاده از سوخت‌های فسیلی مانند زغال‌سنگ، نفت و گاز افزایش‌یافته است. حتی اگر انسان‌ها هم‌اکنون مصرف این سوخت‌ها را متوقف کنند، افزایش کنونی و تدریجی دما دهه‌ها طول می‌کشد تا معکوس گردد. خطر بزرگ‌تر این است که افزایش دمای هوا به یک نقطه اوج برسد که بسیار سخت به حالت قبلی برمی‌گردد (Abdelmale. and Nouiri, 2020). این موضوع خطر تخریب گسترده جنگل‌های استوایی را بسیار نگران‌کننده می‌کند. سالانه ۱۰ میلیون هکتار جنگل در کره زمین از میان می‌رود و آتش‌سوزی جنگل‌ها به دلیل تغییرات اقلیمی، جاری شدن سیل‌های ویرانگر به دلیل تغییرات آب و هوایی، برداشت بی‌رویه بشر از جنگل‌ها و قاچاق چوب ازجمله پیامدهای مخرب شرایط اقلیمی موجود است و این موضوع کل جنگل‌های جهان را تهدید می‌کند، زمین‌ها به خاطر خشک‌سالی از دست می‌روند، مردم بیشتری نیز به دلیل افزایش آب دریاها و طوفان‌ها و غرق شدن شهرهای ساحلی مجبور به کوچ خواهند بود (بهزادی و همکاران، 1401). تأثیرات گرما بر بدن انسان یکی از مهم‌ترین بخش‌های این مسئله است. در قرن حاضر، میانگین دمای زمین یک درجه نسبت به قرن گذشته افزایش پیداکرده و بسیاری از محققان پیش‌بینی می‌کنند که اگر تمهیدات لازم در جهت کاهش آن صورت نگیرد تا پایان سال 2100، میزان افزایش دمای زمین به سه درجه خواهد رسید (زارعی و رضاییان، 1400).

اما رقم میانگین به‌تنهایی عظمت این بحران را توصیف نمی‌کند. امروزه، برخی از مناطق جهانی به میزان بیش از دو برابر دچار افزایش دما شده‌اند. چنین روندی باعث می‌شود تا جمعیت بیشتری از افراد در معرض گرمای مرگبار قرار بگیرند؛ به عبارتی، قرار گرفتن در معرض گرمای شدید می‌تواند با 50 درصد افزایش در شانس مرگ ناشی از سکته قلبی و دیگر بیماری‌های عروقی همراه شود (Chim. et al. 2020) تا پایان سال 2099، بیش از سه‌چهارم جمعیت جهان نرخ فوت ناشی از گرمای بالاتری را تجربه خواهد کرد. افرادی که دارای ثروت کمی بوده و در مناطق فقیرتری زندگی می‌کنند، به دلیل دسترسی پایین‌تر به دستگاه‌های تهویه مانند کولر و نداشتن زیرساخت‌های مقابله با گرما بحران سختی را تجربه خواهند کرد. این دسته از افراد در کنار شهروندان مسن، با نرخ‌های بسیار بالاتری نسبت به دیگران از گرمای شدید خواهند مرد؛ حتی در مقایسه با ثروتمندانی که در مناطق گرم‌تر زندگی می‌کنند. برای مثال، تخمین زده می‌شود که سودان در آینده با افزایش نرخ فوت گرمایی به میزان 400 نفر به ازای هر صد هزار نفر رو به خواهد شد. در عوض، مناطقی که امروزه بسیار سرد محسوب می‌شوند، با کاهش نرخ مرگ‌ومیر ناشی از سرمای شدید مواجه خواهند شد (شکل 4)، (Eric Roston,2022).

شکل 4: تغییر نرخ مرگ میر ناشی از تغییرات اقلیمی در طی قرن آینده (2099)، ( 2022 Eric Roston)

اما در میان مناطق گرم‌تر نیز نابرابری وجود خواهد داشت؛ گرم‌ترین مناطق زمین با حجم متفاوتی در افزایش تلفات ناشی از گرما مواجه می‌شوند؛ و عامل اصلی چنین اتفاقی، نابرابری اقتصادی و به‌نوعی اختلاف طبقاتی محسوب می‌شود. در آینده بسیار گرم، حتی افرادی که در اقلیم‌های مشابه زندگی می‌کنند نیز با شرایط متفاوتی مقابله خواهند کرد. مناطقی که از ثروت بیشتری برخوردارند، سرمایه‌گذاری‌های بیشتری برای سلامت و امنیت در برابر گرما انجام خواهند داد، در مناطق فقیرتر با درآمد کمتر، افزایش مرگ‌ومیر ناشی از گرما بسیار بالاتر از کشورهای ثروتمند است. هر میزان که درآمد سرانه کشورها بالاتر باشد، توانایی آن‌ها نیز برای مقابله با عوارض گرمایش زمین بیشتر خواهد بود، اما این بحران نیز مانند هر بحران دیگر، آسیب‌های شدیدتری برای قشرهای ضعیف‌تر جوامع به همراه خواهد داشت. تأثیر این نکته به حدی است که طبق بررسی‌های این مقاله، رشد و توسعه اقتصادی می‌تواند تا حجم 60 درصد از این تلفات را کاهش دهد؛ (شکل 5)، (NBER Working Paper, 2022).

شکل 5: پیش‌بینی رابطه گرما با درآمد سرانه ملت‌ها و نرخ مرگ‌ومیر (2099)، ( NBER Working,2022)

در ایران نیز تغییر اقلیم پیامدهای زیادی دارد که ازجمله آن افزایش فرین‌های جوی بوده که به‌طورکلی یا بازة زمانی- فضایی الگوهای آب‌وهوایی تغییر کرده است یا رخداد آن‌ها بیشتر یا کمتر از میانگین بوده است؛ اما بر اساس نتایج مطالعات موردبررسی، پدیده‌های حدی مانند خشک‌سالی بیش از سایر پدیده‌ها تحت تأثیر تغییر اقلیم قرارگرفته‌اند. همچنین، تحقیقات نشان دادند که در ایران، به عنوان کشوری درحال‌توسعه، در مقایسه با اقتصادهای قدرتمند، تغییر اقلیم بیشتر به بروز مسائل اجتماعی و اقتصادی منجر شده است (اکبری و صیاد، 1400). بااین‌حال از مهم‌ترین پیامدهای تغییر اقلیم در کشور ما تغییر منابع آب است. در بعضی مناطق بارندگی‌های سیل‌آسا افزایش پیدا می‌کند و در مقابل در بعضی مناطق با کمبود منابع آبی مواجه می‌شود، اگر اقتصاد کشوری مبتنی بر کشاورزی باشد، منابع آب کافی در دسترس نخواهد بود. از طرف دیگر رخدادهای حدی افزایش پیدا می‌کند و وقوع سیل ناگهانی با خسارت‌های قابل‌توجهی در بخش کشاورزی همراه خواهد بود (نوری و همکاران، 1401). همچنین تغییر اقلیم یک ابر بحران و تهدید امنیتی بلا واسطه بوده که می‌تواند کشور را از درون با تنش‌های اجتماعی، آوارگی جمعیت، فقر و بی‌ثباتی اقتصادی، نارضایتی از حکومت و کاهش مشروعیت آن مواجه سازد. در بیرون نیز می‌تواند مبنای اتحادها و ائتلاف‌ها و درگیری میان ایران و همسایگانش بر سر حوضه‌های آبریز مشترک باشد (رومی،2022).

    کاهش پیامدهای تغییر اقلیم

  در این موضوع که تغییر اقلیم روی‌داده، تردیدی وجود ندارد. با وجود این‌که مشخص نیست تا چه اندازه افزایش دما یا کاهش بارندگی اتفاق افتاده است، اما باید جهان در برابر این تغییرات آماده باشد. مجمع بین‌المللی تغییرات آب و هوایی (IPCC^[6]) که متصدی بررسی و مطالعه تغییرات اقلیمی در سطح دنیاست، با همکاری مجموعه‌ای دانشمندان بین‌المللی شکل‌گرفته است و ایران نیز در این مجمع نماینده دارد. 2 راهکار پیشنهاد کرده است؛ یکی از این راهکارها کاهش اثرات و پیامدهای ناشی از تغییر اقلیم است. برای مثال با کاهش میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای می‌توان تا حد زیادی این پیامدها را کاهش داد (Elmore, Lauren 2022, IPCC.2022)؛ اما اثرات این پدیده در فاصله زمانی کوتاه از بین نمی‌رود، بنابراین شاید بهتر باشد به سراغ راهکار دیگر عنوان‌شده از سوی این مجمع رفت که عبارت است از سازگاری با تغییرات اقلیمی، هر کشور به روش متفاوتی می‌تواند با تغییرات اقلیمی سازگاری پیدا کند. کشورها با توجه به شرایطی که از نظر توسعه اقتصادی دارند، می‌توانند از راهکارهای مختلفی برای سازگاری با تغییرات اقلیمی بهره گیرند، اما بهترین راه این است که در جهات مختلف توسعه اقتصادی را موردتوجه قرار دهند. برای مثال فقط اقتصاد مبتنی بر کشاورزی را مدنظر قرار ندهند، زیرا در این صورت احتمال خسارت افزایش پیدا می‌کند (صبوحی، 2022).

   راهکارهایی جهت سازگاری با تغییرات اقلیمی

  اولین گام برای سازگاری رشد اقتصادی در حوزه‌های مختلف است. برای مثال می‌توان در صنعت گردشگری سرمایه‌گذاری کرد. باید به دنبال زیرساخت‌های منعطف و بادوام بود، یعنی هرجایی که زمینه توسعه اقتصادی وجود دارد، باید از آن استفاده کرد. فقر یک عامل تشدیدکننده تغییر اقلیم از نظر آسیب‌پذیری است، باید در ساخت‌وسازهای شهری زیرساخت‌های منعطف و بادوام ساخت به دلیل اینکه کلان‌شهرها از تغییرات اقلیمی بیش‌ترین آسیب را می‌بینند، باید به‌طور مشخص شهرهایی ساخت که در مقابل این تغییرات اقلیمی سازگار باشند (شریعت زاده و همکاران، 1401).

در اجلاس برنامه کاری «گلاسکو» در مورد «هدف جهانی سازگاری» که از اجزای کلیدی موافقت‌نامه پاریس برای تقویت انعطاف‌پذیری و کاهش آسیب‌پذیری در برابر اثرات اقلیمی است، پنج محور اصلی را برای پیشبرد اهداف اقلیمی مشخص کرد که شامل:

سازگاری: ارتقای منابع برای اجرای اقدامات سازگاری

جاه‌طلبی: تشدید اجرای سیاست‌ها

مقررات اجرایی پاریس: مسئولیت همه اعضا

ضرر و زیان: تخصیص منابع مالی

تأمین مالی: ارتقای کیفیت منابع مالی

کشورهای توسعه‌یافته باید منابع مالی کافی برای کمک به کشورهای درحال‌توسعه برای مقابله با تغییرات اقلیمی اختصاص دهند و مطمئن شوند این بودجه از طریق توانمندسازی جوامع برای پیگیری راه‌حل‌های سازگاری موردنیاز، به آسیب‌پذیرترین کشورها کمک خواهد کرد. هدف و میزان این بودجه، پرداخت ۶۰۰ میلیارد دلار تا سال ۲۰۲۵ است، هدفی که کشورهای توسعه‌یافته هنوز در مسیر دستیابی به آن نیستند. همچنین باید تا سال ۲۰۲۵ تعادل تأمین مالی بین «کاهش انتشار» و «سازگاری» برقرار شود (مدیریت امور اوپک، 1401).

با توجه به قدرت، ثروت و مسئولیت کشورهای توسعه‌یافته در قبال بحران اقلیمی، این مسئولیت به ویژه بر دوش کشورهای ثروتمند در آمریکای شمالی و اروپا است که به کشورهای آسیب‌پذیر از تأثیرات اقلیمی کمک کنند و هرگز این امر به فوریت کنونی نبوده است. با وجود سهم ناچیزی که اکثر کشورهای آسیب‌پذیر در ایجاد تغییرات اقلیمی داشته‌اند، بعضاً اقدامات لازم را برای مقابله با آن انجام داده‌اند، اما واقعیت این است که آن‌ها نمی‌توانند به‌تنهایی با این بحران مبارزه کنند. کمک کشورهای ثروتمند در این زمینه نه‌تنها کاری اخلاقی است، بلکه به کاهش چالش‌ها و هزینه‌های پیش رو نیز کمک خواهد کرد. برای مثال، تلاش برای بازسازی و بازیابی تخریب فیزیکی و اقتصادی ناشی از بلایای طبیعی، کاهش مهاجرت پناهندگان اقلیمی و بازگشت آنان را به دنبال دارد که به دلیل غیرقابل‌سکونت شدن وطن خود مجبور به ترک آن شده‌اند (United Nations 2022).

بنابراین فرآیند ارزیابی پیشرفت جهان باید به‌گونه‌ای انجام شود که فراگیر باشد، آگاهی‌ها را افزایش دهد، مشارکت معنادار سازمان‌های جهانی کشورهای جنوب را تضمین کند و همچنین راه را برای دستیابی به نتیجه جامع درزمینه ارتقای جاه‌طلبی‌های سندهای مشارکت معین ملی کشورها با در نظر گرفتن اصل عدالت هموار کند. از این طریق، باید اطمینان حاصل شود دولت‌ها واقعاً شرایط و امکانات لازم برای دستیابی به اهدافی را که خود تعیین کرده‌اند، دارند و پیشرفت اقدام‌های اقلیمی به‌طور دقیق و شفاف اندازه‌گیری می‌شود.

شکل 6: پیش‌بینی رابطه رشد و توسعه اقتصادی با تغییرات در تلفات انسانی (2100-2020)، (NBER, 2022 Working)

اما درهرحال این بحران نیز مانند هر بحران دیگر، آسیب‌های شدیدتری برای قشرهای ضعیف‌تر جوامع به همراه خواهد داشت. تأثیر این نکته به حدی است که رشد و توسعه اقتصادی می‌تواند تا حجم 60 درصد از این تلفات را کاهش دهد، نمودار بالا نشان می‌دهد که برای درک مرگ وزندگی در آینده، ابتدا باید نابرابری اقتصادی را بشناسیم،  قرار گرفتن در معرض گرمای شدید می‌تواند با 50 درصد افزایش در شانس مرگ ناشی از سکته قلبی و دیگر بیماری‌های عروقی همراه شود. وقتی این حجم از گرما با رطوبت ناشی از آن همراه شود، بدن انسان به‌نوعی در پوست خود خفه خواهد شد؛ چراکه هوا غلیظ‌تر از مقداری شده که عرق انسان توانایی خارج شدن از بدن را داشته باشد به این ترتیب مسئله تلفات ناشی از گرما، به همان میزان که به زیست‌شناسی مربوط است، به اقتصاد نیز ربط دارد (شکل 6)، (NBER Working Paper,2022).

درزمینه کاهش میزان کربن جو نیز راه‌حل‌های طبیعی برای کمک به جذب بیشتر آن در دریاها، خاک و گیاهان وجود دارد. کاشت گسترده درختان به صورت تدریجی سبب تولید خاک گردیده و فرصت ذخیره شدن کربن در تنه درختان را فراهم می‌آورد. روش‌های بهبود رطوبت خاک به وسیله احیای اکوسیستمی به صورت قابل‌توجه در پیت لندها، جنگل‌های تازه کاشت و کشاورزی احیاکننده می‌تواند مثمر ثمر باشد (ربیعی و همکاران، 1399). علاوه بر این در این خصوص راه‌حل‌های مهندسی نیز وجود دارد. الکتریسیته تولیدشده به وسیله نور خورشید و باد می‌تواند جایگزین انرژی موردنیاز کارخانه‌ها، منازل و حمل‌ونقل گردد. همچنین با کشف راه‌های تازه برای ذخیره‌سازی انرژی برای زمان‌های آرام و تاریک می‌توان چاره‌ای اندیشید. باوجوداینکه تغییر اقلیم با عدم قطعیت همراه است، اما موجب نمی‌شود در برابر آن آمادگی نداشته باشیم (Ojima, et al,2021). با توجه به عملکرد متفاوت محصول‌ها در اقلیم‌های مختلف ضرورت دارد وزارت جهاد کشاورزی با همکاری دیگر سازمان‌ها سعی در تدوین و اجرای الگوی کشت جامع بهینه کند و در این الگوی کشت به تولید محصول‌های با عملکرد بالا در اقلیم‌های مختلف به ویژه اقلیم‌های خشک و نیمه‌خشک اولویت بیشتری داده شود (زارعی و همکاران، 1401)

به‌طور خلاصه و طبق تحقیقات پژوهشکده تأثیرات اقلیمی، امن‌ترین روش مقابله با گرمایش زمین، جلوگیری از وقوع آن است. درعین‌حال، تحقیقاتی که در طول این مقاله بررسی شد نشان می‌دهد که رشد اقتصادی نیز می‌تواند بخشی از آسیب‌های گرمایش زمین را جبران کند. کاهش فعالیت‌های مخرب اقلیمی در کنار کاهش نابرابری و اختلاف طبقاتی، می‌تواند از طریق مالیات و قیمت‌گذاری بر تولید کربن صورت بگیرد. در حال حاضر، بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته جهانی در حال پیدا کردن یک قیمت برای کربن تولیدی فعالیت‌ها هستند؛ که از این طریق، بتوان با دریافت مالیات و ایجاد انگیزه برای کاهش تولید کربن، در کنار کاهش گرمایش زمین اختلافات طبقاتی را نیز کاهش داد. البته بسیاری از کشورها در این زمینه اختلاف نظر داشته و رقم‌های متفاوتی را در نظر گرفته‌اند. حتی دولت‌های مختلف یک کشور نیز ممکن است نظرات متفاوتی در ارتباط با مالیات کربن داشته باشد. دولت ایران نیز باید استراتژی «بی تصمیمی» را کنار گذاشته و در حوزه سیاست «علیا» یا سخت با پیامدهای فراگیر و غیرقابل‌پیش‌بینی تغییر اقلیم که می‌تواند در جایگاه دوم بعد از یک جنگ اتمی قرار گیرد، مقابله نماید (رومی،2022).

 طبق آخرین گزارش‌های منابع معتبر جهانی، ایران به لحاظ میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای جزو ۱۰ کشور اول است، این موضوع نشان‌دهنده لزوم برنامه‌ریزی‌های جدی در سطح ملی است؛ هرچند که تغییرات اقلیم حدومرز سیاسی و جغرافیایی نمی‌شناسد و تغییری جهانی محسوب می‌شود که تمام کره زمین درگیر آن و راهکار مقابله یا سازگاری با تغییرات اقلیم اصلاح فعالیت‌های انسانی است. درنتیجه هم مطالعات داخل ایران هم مطالعات جهانی بهترین راه مقابله با تغییر اقلیم را افزایش دانش در این زمینه دانسته و پیشنهاد داده‌اند که با کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی تا حدی از پدیده تغییر اقلیم جلوگیری شود تا بتوان با آن سازگاری کرد یا اثر آن را کاهش داد. همچنین باید کشورهای مختلف دنیا به ویژه آن‌هایی که جزو تولیدکنندگان اصلی گازهای گلخانه‌ای هستند، متحد شوند و سیاست‌های جامعی را برای کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای و بازگشت به شرایط طبیعی که بسیار زمان‌بر خواهد بود اتخاذ کنند. چنانچه این اتفاق رخ ندهد، بر اساس مدل‌های اقلیمی در آینده نزدیک آثار تغییرات اقلیم با شدت بیشتری طیف وسیعی از زمین را در برمی‌گیرد و حتی بسیاری از نقاط کره زمین غیرقابل‌سکونت می‌شود، افزایش دما و افزایش میزان بارش در برخی نواحی و کاهش در دیگر نواحی، آب‌وهوای سرد و گرم‌تر، تنش‌های بیشتر در مناطق دارای خشک‌سالی و همچنین آلودگی هوا و اقلیم ازجمله اثراتی است که مدل‌های پیش‌بینی تغییرات اقلیمی برجهان ارائه می‌دهد، این مدل‌ها نشان می‌دهد که میزان گازهای گلخانه‌ای و دیگر عوامل مؤثر در تغییرات اقلیمی به سرعت افزایش می‌یابد و درنتیجه افزایش دما و تأثیرات فوق‌العاده آن به صورت مداوم ادامه خواهد داشت. این تغییرات ممکن است منجر به فاجعه‌های طبیعی، مهاجرت‌های جمعی، کاهش منابع آب و تغییرات جمعیتی گردد. در این راستا، تحقیقات و مطالعات باید روش‌های جدیدی برای کشف برنامه‌های انرژی‌های تجدید پذیر و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، تأمین امنیت زیست‌محیطی، همکاری بین‌المللی، و ارائه راهکارهایی برای مدیریت منابع طبیعی و حفاظت از محیط‌زیست در نظر بگیرند تا برافزایش خطر اثر تغییرات آب‌وهوایی غلبه کرد. برای کاهش تأثیرات مخرب آب‌وهوا و گرم شدن کرد زمین در جامعه انسانی و محلی، توصیه می‌شود استراتژی‌های مدیریت تطبیقی تغییر اقلیم در این مناطق در اولویت قرار گیرد (اکبری و صیاد، 1400). در سال‌های اخیر مطالعات ارزشمندی در جهت ارائه راهکارهای مقابله با تغییر اقلیم در ایران انجام شده است ازجمله: آقاجانی و همکاران (2019)، نقش دانشگاه سبز در تاب آوری و مقابله با تغییر اقلیم را موردبررسی قرار داده‌اند، رحمانی و همکاران (2021)، بررسی عوامل تعیین‌کننده پذیرش نوآوری به عنوان یک راهبرد سازگاری با تغییرات اقلیمی را انجام داده‌اند، حاجیلو (2021)، کشت گونه‌های بومی مقاوم به تغییرات اقلیمی بر پایه دانش بومی زنان روستایی پیشنهاد داده است، محمودی و همکاران (2022)، ملاحظات حقوق بشری و کنوانسیون 2015 پاریس را تأکید کرده‌اند، علیخانی. (2020)، نقش صلح و امنیت بین‌الملل و تغییرات اقلیمی را بررسی کرده است و درنهایت اصغری و همکاران (2022). شناسایی چارچوب گفتمانی راه‌کارهای مقابله با تغییرات اقلیمی مبتنی بر هوش مصنوعی را موردبررسی قرار داده‌اند.

  نتیجه‌گیری و پیشنهادات

در بسیاری از نقاط جهان این تفکر وجود دارد که تهدید واقعی جوامع انسانی وقوع جنگ و برخوردهای نظامی و مسلحانه است حال‌آنکه تغییرات اقلیمی به‌اندازه جنگ‌ها می‌تواند خسارت وارد کند و موجب مرگ‌ومیر می‌شوند، گزارش‌های مکرر مؤسسات و نهادهای علمی- تحقیقاتی به ویژه اقلیم‌شناسی، تغییر عمیق و گسترده ساختار اکوسیستم طبیعی حیات، هوا و محیط‌زیست را به‌طور مکرر گزارش می‌دهند و دولت‌ها و ملت‌ها را به تغییر کارکردها و برنامه‌های خود در جهت دستیابی به درآمد بیشتر و توسعه و رفاه تشویق می‌کنند.

در حال حاضر، سیاست‌ها، عهدنامه‌ها و اهدافی که وجود دارند چندان در راستای محدودسازی گرمایش زمین به 5/1 درجهٔ سانتی‌گراد قرار ندارند. این بدین معنی است که لازم است تا هرچه سریع‌تر اقداماتی فوری برای کاهش انتشارات گازهای گلخانه‌ای به منظور مهار کردن افزایش دما انجام شود. با توجه به این شرایط، کشورها باید در چارچوب مذاکرات اقلیمی در اجلاس کاپ ۲۷ اقدام‌های سازگاری قوی‌تری را ازجمله توافق بر سر هدف جهانی سازگاری، نحوه ردیابی پیشرفت و ارائه منابع مالی کافی و باکیفیت برای حمایت از ابتکارات سازگاری در جوامع محلی تدوین و اجرا کنند. ابتکارات سازگاری از بازسازی زیست‌بوم‌های ساحلی برای مهار طوفان‌ها گرفته تا رشد محصولات مقاوم در برابر خشک‌سالی را شامل می‌شود. برای موفقیت، دولت‌ها باید اطمینان یابند جوامع محلی قدرت تصمیم‌گیری در مورد تلاش‌های سازگاری را دارند.

به علاوه، برای پیشبرد اقدام‌های ملی و ارائه برآورد دقیق‌تر از نیاز مالی سازگاری، اعضای موافقت‌نامه پاریس باید برنامه‌های سازگاری ملی و گزارش‌های سازگاری خود را آماده و ارائه کنند.

کشورهای توسعه‌یافته باید متعهد شوند به‌طور خاص برای «ضرر و زیان» ناشی از تغییرات اقلیمی که بیش‌ازاندازه توان کشورها و جوامع است، منابع مالی ارائه کنند. درحالی‌که چنین تأثیراتی ماهیت جهانی دارند، بیش‌ترین آسیب را به آسیب‌پذیرترین افراد وارد می‌کنند، مانند جزایر کم ارتفاع که به دلیل بالا آمدن سطح دریاها ناپدید می‌شوند، کشاورزانی که دیگر قادر به حمایت از محصولات زراعی به دلیل گرمای شدید نیستند، یا جوامعی که مجبور به ترک سرزمین‌های اجدادی خود شده‌اند، دیگر نمی‌تواند از آن‌ها حمایت کند و تاکنون کمک مالی در این زمینه به این جوامع ارائه نشده است.

درنهایت مطالعات این پژوهش مطابق با مطالعات اخیر هیئت بین دول تغییر اقلیم (اجلاس cop26) در آخرین گزارش‌های آن‌ها است که نشان داده‌اند تغییرات اقلیمی، خطر خشکی و خطرات ناشی از گرم شدن هوا، خشک‌سالی، سیل، ناامنی کمبود غذا و آب را افزایش داده است و مخصوصاً برای کشور ما خطرات مربوط به کمبود آب تا اواسط قرن اخیر به‌شدت افزایش می‌یابد، درنتیجه تنها راهکار مقابله با آن را اقدامات سازگاری و شرایط توانمندسازی و توسعه تاب آوری در برابر آب‌وهوا و همچنین افزایش سطح دانش جوامع و استفاده از هوش مصنوعی در این زمینه دانسته است و همه جهان باید در کنار هم باشد تا به سرعت و عادلانه به این بحران جهانی رسیدگی کند.

[1] تغییراقلیم

[2] تغییرجهانی

[3] تنوع آب و هوایی

[4] گازهای گلخانه ای

[5] اجلاس گلاسکو بیست و ششمین کنفرانس تغییرات آب و هوایی سازمان ملل متحد است که بین 31 اکتبر تا 13 نوامبر 2021 به ریاست کشور بریتانیا در شهر گلاسکو، اسکاتلند برگزار شد.

[6] Intergovernmental Panel on Climate Change