بررسی تأثیر تحولات مکانی و زمانی در رشد و گسترش شهرنشینی در غرب کشور بر پایداری و تاب آوری زنجیره تامین دفاعی ج.ا.ایران

1. مقدمه

در گذشته شهرنشینی یک ‌روند ارگانیک با رشد و توسعه آرام بود؛ اما با شروع انقلاب صنعتی انگلیس در اواخر قرن هجدهم، رشد شتابان شهرنشینی آغاز شد. این امر دربرگیرنده تغییرات اساسی در سازمان اجتماعی فضا است. شهرنشینی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های انسانی اثرات زیادی بر روی محیط‌زیست در مقیاس ملی، منطقه‌ای و محلی ایجاد‌‌ می‌کند؛‌‌ می‌توان گفت شهرها اگرچه کمتر از ۲ درصد سطح زمین را اشغال کرده‌اند؛ اما مشکلات بسیاری را به وجود آورده‌اند (تیان و همکاران،^[4] 2005: 400).

در کشورهای درحال‌توسعه، شهرهای بزرگی به وجود آمده‌اند که بازتاب طبیعی آن بروز مشکلاتی نظیر: تسلط شهری، تمرکز فعالیت‌‌ها و خدمات، عدم تعادل در نظام سلسله‌مراتب شهری، کمبود مسکن و حاشیه‌نشینی است‌. یکی از بارزترین این مشکلات، توزیع نامناسب نظام شهری است که عمدتاً بر پایه تمرکز فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و جمعیتی در یک شبکه شهری بزرگ اتفاق‌‌ می‌افتند‌. در این میان ج.ا.ایران و استان‌های غربی شامل (همدان، کردستان، کرمانشاه، لرستان و ایلام) نیز به‌عنوان یک کشور و یک منطقه درحال‌توسعه از این امر مستثنی نیستند (پورمحمدی و همکاران[5]، 2009: 118-119).

 بر اساس شواهد تاریخی این رشد در ایران دیرتر آغاز شد از زمانی که گسترش شهرها، ماهیتی برون‌زا به خود گرفت و به‌ویژه در دوره رشد شهرنشینی سریع یعنی از دهه ۱۳۴۰ به بعد که جمعیت شهرها به دلایل رشد طبیعی و مهاجرت روستائیان و... افزایش یافت. به‌گونه‌ای که هم‌اکنون نزدیک به هفتاد درصد جامعه ایران را بخش شهری تشکیل‌‌ می‌دهد (مرکز آمار ایران، ۱۳۳۵-۱۳۹۵) و این میزان به‌سرعت در حال افزایش‌‌ است. درنتیجه این الگوی رشد نامتوازن جمعیتی و نامتعادل توزیع فضایی جمعیت بر ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فناوری، جغرافیایی و فرهنگی در مقیاس ملی و محلی تأثیرات آشکاری دارد‌ و باعث برهم‌ریختن زنجیره تأمین ج.ا.ایران در جنبه‌های ملی و نظامی در استان‌های غربی گردیده است. برای بهبود زیرساخت‌ها و رشد متناسب و استاندارد این تحولات، سازماندهی و مدیریت مناسب پایداری و تاب‌آوری زنجیره تأمین لازم است.

به‌عبارت دیگر، از ابتدای یکجانشینی، شهرها و روستاها دارای رشد ارگانیک با نرخ رشد شهری و روستایی آرام بودند؛ به‌گونه‌ای که غالب جمعیت در روستاها زندگی می‌کردند و به نقش خود به‌عنوان تولیدکننده عمل می‌کردند. روستاییان به‌خوبی به رفع نیازهای خود می‌پرداختند و مازاد تولید خود را به شهرها انتقال می‌دادند. درواقع می‌توان گفت؛ زنجیره تأمین قبل از صنعت به‌صورت ارگانیک در خدمت بشر بوده؛ اما پس از انقلاب صنعتی و جنگ جهانی دوم، نرخ رشد شهرنشینی و صنایع به‌شدت افزایش یافت به‌گونه‌ای که باعث به‌وجودآمدن شهرهایی بدون درنظرگرفتن استانداردها و خالی شدن روستاها با مهاجرت آن‌ها به شهرها و تلفیق روستاهای نزدیک شهرها به مناطق شهری شد. این عامل به کاهش تولید در روستاها منجر شد. ازاین‌رو، چالش‌ها و نیازهای مطرح در این زمینه این است که با توسعه شهرها و نزدیک شدن به مناطق مرزی، اهمیت راهبردی این مناطق افزایش می‌یابد.

این مناطق ممکن است به‌عنوان محورهای ارتباطی و نیرویی در مواجهه با تهدیدات نظامی استفاده شوند. در این شرایط، زنجیره تأمین نقش بسیار مهمی در تأمین نیازهای نظامی و امنیتی و ساکنان این مناطق و نیروهای مستقر در آن‌ها دارد. بنابراین باید برنامه‌ریزی دقیقی برای تأمین و حفظ امداد و نجات در شرایط بحران و صلح در این مناطق انجام شود. افزایش جمعیت شهری و افزایش تراکم باعث کاربری‌ها و اراضی طبیعی را تحت فشار قرار می‌دهد  که در نهایت باعث می‌شود مردم با تراکم بالا در نزدیکی مرزهای غرب کشور که از لحاظ امنیتی دامنه‌های ناپایدار دارد، سکنی گزینند؛ این امر موجب نقطه‌ای شدن منابع و ظرفیت‌ها در سطح استانی، شهرستانی و روستایی شده است. گسترش فیزیکی و رشد جمعیت شهرهای مرزی ایران تا چند دهه پیش افزایشی هماهنگ و متعادل داشت؛ با بروز تحولات جدید شهرها به‌سرعت دچار دگرگونی شدند‌.

این پژوهش با هدف اصلی بررسی و ارزیابی تحولات مکانی، زمانی، رشد و گسترش شهرنشینی و ارائه راهبرد در جهت پایداری و تاب‌آوری زنجیره تأمین دفاعی ج.ا.ایران در منطقه غرب کشور، درصدد پاسخگویی به سؤالات زیر است.

• تحولات نظام سکونتگاهی در منطقه غرب کشور چگونه است؟
• این تحولات ذکرشده چه تأثیری بر پایداری و تاب‌آوری زنجیره تأمین دفاعی ج.ا.ایران در شرایط بحران جنگ ‌و صلح دارد؟
• تأثیر پراکنش جمعیت شهری و روستایی در ۵۰ کیلومتری مرز عراق بر سازماندهی گروهک‌ها (پژاک،[6] پ.ک.ک،[7] حزب کومله، دمکرات و...) چگونه است؟

2. مبانی نظری و پیشینه‌شناسی تحقیق

2-1. پیشینه‌شناسی تحقیق

در زمینه اهمیت موضوع پژوهش حاضر می‌توان تحقیقات انجام‌شده در ارتباط با موضوع پژوهش حاضر در جدول (1) آورده شده است.

2-2. اهمیت و ضرورت تحقیق

این پژوهش درصدد است با بررسی تحولات شهری و روستایی در استان‌های غرب کشور، روند تحولات را پیش‌بینی کرده و در جهت متعادل کردن دگرگونی‌های تحولات شهری و روستایی و ساماندهی زنجیره تأمین ج.ا.ایران در شرایط بحران گام بردارد. مشکلات و نتایج ناشی از عدم انجام پژوهش در این زمینه عبارت‌اند از:

• خالی شدن روستاها و شهرهای مرزی،
• اختلال در زنجیره تأمین،
• عدم تاب‌آوری زنجیره تأمین در شرایط بحران‌های طبیعی و نظامی.

3-2. مبانی نظری و مفهوم‌شناسی

1-3-2. سازمان فضایی

شهرها تحت ‌تأثیر عوامل و ابعاد مختلف، مبتنی بر تعریف واحدهای اجتماعی با کارکردهای خاص و بر اساس مرکزیتی اولیه شکل می‌گیرند. ابعاد اجتماعی و فیزیکی شهر، رابطه پویایی با یکدیگر دارند (مخلص، 1395: 15). این تعریف از شهر، موجودیت آن را به‌عنوان یک سیستم به رسمیت می‌شناسد. درنتیجه باید بتوان در داخل سیستم اجزای نیمه‌مستقلی را تشخیص داد که «انتظام» میان آن‌ها معادل سازمان فضایی شهر به‌حساب آید (منصوری و دیزانی، 1395). مطابق با تعارف سازمان فضایی، شهر مبتنی بر چهار رکن اصلی است: مرکز، ساختار، کل‌ها کوچک و قلمرو (منصوری، 1386، 1392، 1399).

2-3-2. سیستم شهری

سیستم‌ شهری دو نظام دارد: فرم و کارکرد.

1. نظام فرم: این نظام عموماً بر الگوهای کالبدی، نحوۀ چینش عناصر و چگونگی ترکیب و نمایش سکونتگاه‌ها، تأکید دارد.
2. نظام کارکرد: این نظام محتوای درون سکونتگاه‌ها و تعاملات و کنش میان آن‌ها را نمایان می‌کند.

این دو نظام، در ترکیب با عناصر اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و حتی نگرش سیاسی، حالات مختلفی را به نمایش می‌گذارند. این حالات درواقع نمود روابط درونی و بیرونی واحدهای یک مجموعه فضایی و جایگاه اجزای آن بر بستر محیط فیزیکی است. مجموعه‌ای از روابط که در آن‌ها عناصر می‌توانند تغییر یابند ولی متکی به کل باقی‌مانده و مفهوم خود را نگه می‌دارند (مشفقی و رفیعیان، 1395: 212).

3-3-2. نظام شهری

شهرها تراکم سرزمین جریاناتی هستند که از مرزهای فیزیکی و اداری فراتر می‌رود و مکان‌ها را به مکان‌های دیگری پیوند می‌دهند.

4-3-2. شبکه شهری

از واژه شبکه دو مفهوم زیر استنباط می‎شود:

• اولین مفهوم شبکه، «درک عمومی و سیستم‌های زیرساخت موجود» است.
• دومین مفهوم، «تعامل فضایی در میان مکان‌های شهری، فعالیت‌های اقتصادی و مردم» است.

 یک شبکه شهری، ساختاری است که در آن شهرها با پیوندهای متفاوت جریان‌های اجتماعی و اقتصادی ارتباط می‌یابند. پیوندهای بین‌شهری با استفاده از جریان‌ها تعیین می‌شوند (داداش‌پور و میروکیل، 1395: 54).

5-3-2. تاب‌آوری

واژه تاب‌آوری از ریشه لاتین Resile به معنای برگشت به عقب است. این واژه اغلب در مفهوم بازگشت به گذشته به‌کار می‌رود (سیال[10]، 2021). تاب‌آوری شهری به معنای توانایی و ایستادگی شهر و یا سیستم شهری در برابر استرس‌ها و شوک‌های وارد شده است؛ و در رابطه با محیط‌های انسان‌ساخت، شهری که در شرایط پیچیده، بغرنج و غیرقابل‌پیش‌بینی می‌تواند به‌صورت پایدار عمل کند و در برابر مشکلات مقاوم بایستد (زنگ و همکاران[11]، 2020: 3).

6-3-2. ساختار فضایی

ساختار فضایی، متشکل از شبکۀ معابر و کاربری‌ها به‌عنوان سازمان اصلی شهر محسوب می‌گردد (بابایی‌مراد و همکاران، 1394: 5-14). همچنین «ساختار فضایی شهر حاصل فرایندهای تاریخی و شرایط متحول اقتصادی-اجتماعی و سیاسی است» (منتظری و همکاران، 1396: 40).

نشریاتی که در رابطه ‌با ساختار فضایی شهر وجود دارد غالباً در مورد چگونگی نظم ساختارهای فضایی در نواحی هستند که به نمای کالبدی و عملکردی سکونتگاه‌‌ها پرداخته و برای کاربری اراضی و ترتیب فضایی عناصر و اجزای تشکیل‌دهنده شهرها قالبی را پدید آورده‌اند (حسن‌زاده،[12] 2008: 15). ساختار فضایی شهر بر اساس تعاریف شهر و خانه عبارت‌اند از:

• حاصل فرایندهای تاریخی و شرایط متحول اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است؛
• ‌شامل ساختار کالبدی شهر است؛
• الگویی پایدار از عناصر شهری است که نحوه تمرکز و ارتباط بین آن‌ها را حد مشخصی از نظم و ظرفیت عملکردی سامان می‌بخشد (مهندسین مشاور شهر و خانه، 10:1382).

7-3-2. زنجیره تأمین پایدار و تاب‌آور

کریستوفر و همکاران، زنجیره تأمین پایدار را توانایی یک سیستم برای بازگشت به حالت اولیه یا حرکت به حالت جدید و مطلوب بعد از مختل ‌شدن، تعریف کرده‌اند. چهار عامل سازنده پایداری شامل «انعطاف‌پذیری»، «پاسخگویی سریع»، «چابکی»، «بهره‌وری» و «همکاری» عنوان شده‌ است (برزگر وجهی‌آبادی و همکاران، 1398: 1-19). در برخی از اسناد، این تعریف در خصوص زنجیره تأمین تاب‌آور ذکر گردیده است. خبرگان حوزه لجستیک نظامی معتقدند که تاب‌آوری از میزان تحمل و مانایی سیستم زنجیره تأمین برای حفظ حالت اولیه حکایت دارد، اما توانایی سیستم به برگشت به حالت اولیه و یا ایجاد حرکت جدید، یک خصوصیت جدید می‌طلبد که به آن در تعاریف تئوری سیستم‌ها «میل به تعادل سیستم» یا همان «پایداری» اطلاق می‌گردد. پایداری از مؤلفه‌های توان رزمی ارتش‌های دنیا به‌شمار می‌رود و از این مؤلفه در آیین‌نامه عملیاتی ارتش ایالات متحده آمریکا به استقامت نیروها در جنگ در عمق و مدت عملیات اشاره گردیده است (رمضان آرتور گوت، 1391: 117).

 پایداری زنجیره تأمین به تلفیق روشن و دستیابی به اهداف اجتماعی، زیست‌محیطی و اقتصادی سازمان‌ها با هماهنگی مؤثر فرایندهای درون‌سازمانی تأکید دارد. دیدگاه‌های اساسی اعمال مدیریت زنجیره تأمین پایدار شامل پایداری شبکه زنجیره تأمین و محیط زنجیره تأمین، کاربرد راهبردهای دوستدار محیط‌زیست و پذیرفتن تمامی مسئولیت‌های اجتماعی است؛ لذا با اعمال کردن پایداری در زنجیره تأمین می‌توان افزون بر درنظرگرفتن سودآوری‌های مالی، تأثیرات ناگوار محیطی و اثرات اجتماعی ناملموس را در نظر گرفت و آن‌ها را کمینه کرد (قاسمی و همکاران، 1392).

3. روش‌شناسی تحقیق

روش انجام پژوهش از نوع آمیخته است. باتوجه‌به اهداف پژوهش، ماهیت آن توصیفی-تحلیلی و نوع آن کاربردی است. یافته‌های تحقیق از مرکز آمار ایران، پرسش‌نامه، مقالات، کتاب و رساله جمع‌آوری ‌شده است. جهت تجزیه‌وتحلیل داده‌های جمع‌آوری‌شده از نرم‌افزارهای Expert Choice و Arc GIS استفاده شده است. انتخاب مشارکت‌کنندگان یا پاسخ‌دهندگان یکی از مؤلفه‌های مهم پژوهش دلفی است؛ زیرا بر اساس نظرات کارشناسان خواهد بود. روش دلفی را می‌توان هم به شکل کمی و هم به شکل کیفی بیان کرد. روش نمونه‌گیری با توجه به انتخاب روش جمع‌آوری داده‌ها تعیین می‌شود. با توجه به اینکه نمونه باید «متخصص» باشد؛ بنابراین نمونه‌گیری از نوع غیرتصادفی و هدفمند خواهد بود. در مواردی ممکن است از روش گلوله برفی نیز استفاده شود. اغلب تعداد شرکت‌کنندگان کمتر از 50 نفر و بیشتر بین 15 تا 20 نفر و در گروه‌های همگن 10 تا 15 نفر است (قاسمی و همکاران 1400: 471).

در این پژوهش با تعداد 18 نفر به اشباع نظرات در پرسش‌نامه رسیدیم. جامعه آماری پژوهش حاضر از 18 نفر‌‌ از کارشناسان خبره امور طراحی شهری، برنامه‌ریزی شهری، مسئولین و افراد نظامی تشکیل شده است. به بیان کلی جامعه آماری موردنظر این پژوهش، کلیه ذی‌نفعان منطقه غرب کشور شامل استان‌های کردستان، کرمانشاه، همدان، لرستان و ایلام را دربرمی‌گیرد. به‌صورت خلاصه روش گردآوری داده‌ها و ابزار جمع‌آوری آن عبارت‌اند از:

 الف) روش مطالعه اسنادی یا کتابخانه‌ای: این روش در بخش تئوریک و ادبیات موضوع‌‌ پژوهش مورد استفاده قرار گرفته است؛ به معنای استفاده از آمارنامه‌ها، گزارش‌های علمی پژوهشی، کتب، فصلنامه‌ها، انتشارات مراکز تحقیقاتی و پژوهشی، پایان‌نامه‌های تحصیلی و رساله‌های تحقیقی مرتبط، سمینارها و همایش‌ها، جستجو در پایگاه‌های الکترونیکی اطلاعات.

ب)  روش مطالعات میدانی اعم از پرسش‌نامه، مشاهده و مصاحبه.

4. یافته‌های تحقیق و تجزیه‌وتحلیل داده‌ها

قلمرو پژوهش، غرب کشور و شامل پنج استان کردستان، همدان، کرمانشاه، لرستان و ایلام است. اگر بخواهیم این استان‌ها را به‌صورت منطقه در نظر بگیریم، مساحتی بالغ‌بر 121.466.648181 کیلومترمربع دارد‌. استان کرمانشاه به‌عنوان قدیمی‌ترین و استان ایلام به‌عنوان جدیدترین استان در بین این پنج استان شناخته‌‌ می‌شوند‌. منطقه موردنظر در سال 1395 شامل 140 شهر بوده است‌. همچنین جمعیت این منطقه بر اساس سرشماری سال 1395 برابر با 7643486 نفر‌‌ است؛ از این تعداد 3869200 مرد و 3939473 زن هستند‌. میانگین رشد جمعیتی این منطقه برابر با 0.426‌‌ است (نگارنده، 1403).

1-4. نقش زنجیره تأمین در مناطق دفاعی و نظامی غرب کشور

در این تحلیل 9 بعد مختلف نقش زنجیره تأمین در غرب کشور به‌صورت میدانی بررسی شده است. نتایج حاصل به‌صورت کیفی است؛ این نتایج عبارت‌اند از:

  1) پادگان‌ها و نظام سکونت: به‌عنوان مراکز نظامی، خدماتی، بهداشتی، آموزشی و اقامتی برای نیروهای نظامی و پرسنل وابسته به آن‌ها در استان‌های غرب کشور وجود دارند. وجود پادگان‌ها به شکل‌گیری و رشد شهرهای نظامی و اقتصادی تولیدی منجر می‌شود.

2) زنجیره تأمین: با توجه به اهمیت نقش زنجیره تأمین در واحدهای تولید، ذخیره و توزیع مهمات نظامی می‌توان گفت باعث ایجاد شهرها و مناطق صنعتی و تجاری مرتبط در اطراف خود می‌شوند.

 3) تأثیر اقتصادی پادگان‌ها و انبارها: شامل اشتغال و درآمد مستقیم و غیرمستقیم، تأمین کالا و خدمات از تأمین‌کنندگان محلی و مناطق اطراف، انتقال فناوری و دانش فنی و ایجاد تقاضای مصرفی برای صنایع و خدمات مرتبط است.

4) نظام سکونت در مناطق دفاعی: منطقه غرب کشور به‌عنوان یک منطقه راهبردی مرزی می‌تواند به ایجاد فرصت‌های زیر منجر شود؛

• فرصت‌های شغلی،
• رشد شهرنشینی در زمینه نیروهای نظامی،
• فعالیت‌های پشتیبانی نظامی،
• خدمات حمل‌ونقل،
• خدمات امنیتی و دیگر خدمات مرتبط با نیروهای نظامی در این مناطق.

 5) ارتباط و همکاری محلی: ارتباطات و همکاری محلی در زنجیره تأمین به ایجاد تعاملات بین صنایع، انتقال دانش و تجربیات، بهبود فرایندها و کیفیت محصولات منجر می‌شوند. همچنین ارتباطات محلی می‌توانند به توسعه اقتصادی در منطقه غرب کشور کمک کنند.

 6) کاهش وابستگی به واردات: با کاهش وابستگی به واردات، صنایع محلی می‌توانند از مزایای اقتصادی مرتبط به شرح زیر بهره‌مند شود:

با کاهش هزینه‌ها، افزایش کیفیت و کنترل بهتر بر روی زنجیره تأمین

 7) خدمات پشتیبانی و فنی: پادگان‌ها و انبارها به این خدمات نیاز دارند. این خدمات شامل فعالیت‌هایی مانند نگهداری و تعمیرات تجهیزات نظامی، خدمات فنی و مهندسی، خدمات امنیتی، خدمات تأمین غذا و نیروی انسانی و خدمات مدیریتی می‌شود.

 8) صنایع مرتبط: وجود پادگان‌ها و انبارها می‌تواند به ایجاد صنایع مرتبط در منطقه غرب کشور کمک کند. این امر شامل تولید قطعات و تجهیزات نظامی، صنایع غذایی، صنایع حمل‌ونقل، صنایع خدماتی و صنایع مرتبط با تولید و نگهداری محصولات نظامی مانند مهمات و تجهیزات می‌شود. درنتیجه فرصت‌های شغلی در صنایع تولیدی، صنایع خدماتی و صنایع پشتیبانی مرتبط با نیروهای نظامی و زنجیره تأمین آن‌ها افزایش می‌یابد.

 9) تأثیر رشد و گسترش شهرنشینی: با افزایش جمعیت شهرنشینان تقاضای بیشتری برای محصولات و خدمات مختلف به وجود می‌آید؛ این مسئله می‌تواند عاملی باشد برای:

(1) رشد و توسعه صنایع محلی،

(2) ایجاد فرصت‌های شغلی،

(3) ارتقای زیرساخت‌های عمومی.

همچنین با افزایش تقاضا، بخش خصوصی و تولیدکنندگان محلی می‌توانند فرصت‌های جدیدی برای توسعه کسب‌وکار و ارائه خدمات به جامعه محلی داشته باشند (برداشت‌های میدانی پژوهشگر).

نقشه شماره 1. پراکنش فضایی شهرها و روستاها 1335-1395 با تحلیل واحدهای فضایی پایه 40 *40

(محاسبات نگارنده با نرم‌افزار Arc GIS برگرفته از داده‌های ادوار سرشماری- مرکز آمار ایران)

نقشه شماره 2. بافرینگ[27] 50 کیلومتری شهرها و روستاها 1335-1395(محاسبات نگارنده با نرم‌افزار Arc GIS برگرفته از داده‌های ادوار سرشماری- مرکز آمار ایران)

نقشه شماره 3. پراکنش فضایی مراکز روستایی و شهری غرب کشور فاصله 50 کیلومتری از مرز کشور عراق 1395 (محاسبات نگارنده با نرم‌افزار Arc GIS برگرفته از داده‌های ادوار سرشماری- مرکز آمار ایران)

تحولات نظام سکونتگاهی شهری و روستایی در فاصله 50 کیلومتری مرز بین‌المللی با کشور عراق: بر اساس داده‌های سرشماری سال 1395 در منطقه غرب کشور، تعداد 37 شهر و 2199 روستا در فاصله 50 کیلومتری مرز با کشور عراق قرار دارند. تعداد  2195 روستا در فاصله 50 کیلومتری مرز در سال 1395 وجود دارد.

نمودار شماره 1. اولویت‌دهی مؤلفه‌های پایداری و تاب‌آوری زنجیره تأمین براساس تحلیل پرسش‌نامه (تحلیل پرسش‌نامه با نرم‌افزار EXPERTCHOIC نگارنده، 1403)

5. نتیجه‌گیری و پیشنهادات

1-5. نتیجه‌گیری

1-1-5. تحولات نظام سکونتگاهی در منطقه غرب کشور چگونه است؟

سازمان فضایی شهرها و روستاها به‌طور پیوسته از درون و برون متأثر از نیروهای گوناگون فضا (محیطی، اقتصادی-اجتماعی، تاریخی و سیاسی) تغییر می‌کند؛ نتیجه این دگرگونی‌ها تغییر در ساختارها و کارکردهای ناحیه و به دنبال آن سازمان و ساختار نظام سکونتگاهی شهری و روستایی است‌‌. بررسی تحولات جمعیتی بر اساس پراکنش فضایی مراکز شهری غرب کشور در واحدهای پایه فضایی از سال 1375 الی 1395 بیانگر این است که 40.60 نفر در سال 1375 به 45.52 در سال 1395 رسیده است.

 بر اساس واحدهای فضایی و نقشه‌‌های پراکنش جمعیتی از سال 1335 الی 1395‌‌ تعداد روستاها و جمعیت روستایی کمتر شده و تعداد نقاط شهری و جمعیت به‌خصوص در شهرهای پرجمعیت بیشتر است‌. در مورد علت کاهش جمعیت در مناطق مرزی‌‌ می‌توان اشاره کرد که تعداد شهرهای پرجمعیت در نواحی مرزی کمتر است و روند جمعیت و نرخ رشد در شهرهای بالای400 هزار نفر بسیار بیشتر است؛ ازاین‌رو جمعیت از روستاها و حتی شهرهای کوچک مرزی به سمت شهرهای بزرگ مرکزی در حرکت هستند؛ نقشه‌های فضایی بررسی‌شده در غرب کشور این امر را تأیید می‌کنند. درنتیجه تحولات نظام سکونتگاهی در منطقه به کاهش جمعیت در نواحی مرزی منجر شده است.

2-1-5. تحولات مکانی، زمانی، رشد و گسترش شهرنشینی چه تأثیری بر پایداری و تاب‌آوری زنجیره تأمین دفاعی ج.ا.ایران در شرایط بحران جنگ ‌و صلح دارد؟

بر اساس نمودار (1) و با بررسی 40 مؤلفه تأثیرگذار بر پایداری و تاب‌آوری زنجیره تأمین دفاعی ج.ا.ایران به این مهم دست یافتیم که طبق نتایج حاصل از پرسش‌نامه دلفی هفت مؤلفه زیر بیشترین تأثیر را داشتند:

• پایداری و ثبات اقتصادی با میانگین 8.22؛
• اهمیت توپوگرافی منطقه با میانگین 7.67؛
• شناسایی نقاط ضعف و محافظت از مراکز حساس با میانگین 7.56؛
• توسعه فناوری‌های نوین با میانگین 7.39؛
• ارتقا زیرساخت‌ها و شبکه‌های ارتباطی 7.22؛
• طراحی امنیتی در احداث سازه‌های حساس با میانگین 7.06؛
• همکاری میان سازمان‌ها و جامعه با میانگین 7.06.

  در ادامه می‌توان به تأثیر تحولات مکانی، زمانی و رشد و گسترش شهرنشینی بر تاب‌آوری و پایداری زنجیره تأمین دست یافت. پایداری زنجیره تأمین بر مداومت و ارتقا سطح زیرساخت‌ها و تجهیزات ضروری در شرایط صلح و بحران تأکید دارد و تاب‌آوری زنجیره تأمین بر انعطاف‌پذیری و بازگشت به حالت اولیه پس از بروز سانحه یا جنگ؛ لذا تمام تدابیر تاب‌آوری و پایداری جهت حفظ جان و مال مردم ساکن در منطقه‌ی حادثه است. قطعاً شهر و شهرنشینی را نمی‌توان از تاب‌آوری و پایداری زنجیره‌ی تأمین دفاعی جدا کرد و اگر در نظام سکونتگاهی غرب کشور ساماندهی کاربری‌ها به‌درستی انجام شود می‌توان ضمن پیش‌بینی روند رشد شهرنشینی در آینده، شهر را به استانداردهای ایدئال نزدیک کرد و با تعادل میان نقاط روستا و شهر به پایداری و ثبات اقتصادی دست یافت. روستا به‌عنوان تولیدکننده و شهر به‌عنوان مصرف‌کننده؛ و یا تأمین‌کننده مواد اولیه کارخانه و کارگاه‌های موجود در شهر، می‌تواند باعث اشتغال بیشتر ساکنان منطقه و بالا رفتن تراز علمی و رونق اقتصادی یا همان تولید ثروت در منطقه غرب کشور شود.

3-1-5. تأثیر پراکنش جمعیت شهری و روستایی در 50 کیلومتری مرز عراق بر سازماندهی گروهک‌ها (پژاک، پ.ک.ک، حزب کومله و دمکرات و...) چگونه است؟

پراکنش جمعیت در نزدیکی مناطق مرزی هر کشور، مهم‌ترین عامل تأمین امنیت صادرات و واردات است؛ البته اغلب مشکلاتی را به همراه دارد. در غرب کشور و در فاصله 50 کیلومتری از مرز عراق بر اساس تصویر شماره (3)، میزان پراکنش روستایی در سه استان کردستان، ایلام، کرمانشاه نمایش داده شده است؛ استان کردستان، پرتراکم‌ترین و استان ایلام کم‌تراکم‌ترین است. به دلیل تراکم زیاد در نزدیکی مرز با عراق بین روستاهای دو استان کردستان و کرمانشاه ارتباطات فامیلی با سلیمانیه عراق و حتی دیگر استان‌های مرزی این کشور وجود دارد. این در حالی است که در سلیمانیه عراق دو پایگاه آموزشی نظامی آمریکا وجود دارد که به گروهک‌های ضد ج.ا.ایران جهت سازماندهی اغتشاشات و ترورها در سطح کشور واگذار شده است. بر اساس مشاهدات میدانی پژوهشگر از مرز بانه و باشماق به راحتی می‌توان شاهد قاچاق کالا اعم از لوازم خانگی، موبایل و... باشیم. با توجه به تحریم‌های شدید بین‌المللی علیه ایران، قاچاق کالا می‌تواند برای زنجیره تأمین سودآور باشد.

به‌عبارت دیگر می‌توانیم کالاهای نظامی یا هر کالای دیگر(منوط به نیاز کشور) را به‌صورت قطعه‌قطعه توسط افراد و ماشین‌های سنگین وارد کنیم؛ این امر باعث رونق در زنجیره تأمین می‌شود. از لحاظ جمعیت شهری ساکن در فاصله 50 کیلومتری، استان کردستان با 444471 نفر در رتبه نخست و ایلام با 275881 نفر در رتبه دوم و کرمانشاه با 200600 نفر در رتبه سوم قرار دارد. همچنین از لحاظ جمعیت روستایی 1335 الی 1395در محدوده جمعیت از 495559 به 394432 تغییر پیدا کرده است که شاهد کاهش جمعیت روستایی هستیم. از دو استان لرستان و همدان به دلیل نداشتن مرز مشترک با کشور عراق در این تحلیل استفاده نشده است.

2-5. پیشنهادات

با توجه به نتایج پژوهش حاضر به‌منظور ایجاد تعادل میان جمعیت، منابع، فضاهای زیست و فعالیت از یک‌سو و پایداری و تاب‌آوری زنجیره تأمین از سوی دیگر، باید راهبردهای سازماندهی فضایی برحسب مورد به شرح زیر به‌کار گرفته شود:

• استفاده از فناوری‌های نوین هوش مصنوعی به‌منظور رصد تحولات کنونی و پیش‌بینی روند گسترش شهرها و روستاها در آینده نزدیک و دور؛
• تمرکززدایی از نقاط دارای تمرکز بیشتر جمعیت به‌ویژه شهرهای بزرگدر یک راهبرد توسعه پایدار یکپارچه جهت جلوگیری از پیامدهای منفی هم‌زمان با توزیع متناسب جمعیت در پهنه سرزمین؛
• استقرار جمعیت در مناطق دارای قابلیت توسعه و جذب جمعیت در مناطق روستایی به ‌تناسب فعالیت؛
• استقرار جمعیت در مناطق مرزی کشور در چارچوب راهبردهای یکپارچه توسعه و امنیت ملی و منطقه‌ای؛
• تحول اداری جهت تمرکززدایی و فراهم‌سازی امکانات زیست و اشتغال جمعیت در مناطق کم‌جمعیت غرب کشور؛
• ایجاد اشتغال مکمل با توجه‌ به ظرفیت محیطی در مناطق روستایی و نواحی کمتر توسعه‌یافته در غرب کشور به‌منظور نگاهداشت جمعیت؛
• ایجاد تونل‌های شمال به جنوب و شرق به غرب در شهرها برای آماد و پشتیبانی در شرایط بحران و جنگ؛
• هوشمندسازی پادگان‌های مرزی به فناوری‌های نوین جهت مقابله با تهدیدات.

[1]. استادیار جغرافیا دانشگاه جامع امام حسین^(ع)، تهران، ایران. رایانامه: sadihu@chmail.ir

[2]. دانشیار گروه جغرافیا انسانی و برنامه‌ریزی دانشگاه تهران، تهران، ایران. رایانامه: sarajaei@ut.ac.ir

[3]. دانشجوی دکتری شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه، کرمانشاه، ایران (نویسنده مسئول). رایانامه: havasi6560@gmail.com

[4]. Tian & et.al.

[5]. Poor Mohammadi & et.al.

[6]. گروه شبه‌نظامی چپ‌گرا در کردستان ایران که علیه ج.ا.ایران مبارزه می‌کند و زیرمجموعه گروهک تروریستیPKK  است.

[7]. حزب کارگران کردستان (PKK): یک سازمان سیاسی چپ‌گرا و مسلح در کردستان ترکیه که برای کسب خودمختاری دست به مبارزه مسلحانه زده است.

[8].SME

[9].Song Zhouying & ZHU Qiaoling

[10]. Syal

[11]. Zeng

[12]. Hassan zade

[13]. Folke

[14]. Pimm

[15]. Maguire

[16]. Godschalk

[17]. Henestra & e.al.

[18]. Norris

[19]. Center for Community Enterprise

[20]. Safaei Pour & joebari

[21]. EMA

[22]. Merrow & et.al.

[23]. Marcus & Colding

[24]. Feliciotti & et.al.

[25]. Cinner & et.al.

[26].Twige

[27]. بافرینگ: یک اصطلاح در نرم‌افزارArc GIS  است؛ به معنای شعاع اطراف یک نقطه.